Рақамли иқтисодиёт Дилором тожибоева. Рақамли иқтисодиёт ва унинг таълим тизимига талаблари 3 Маркетинг

Айбек ТАШПУЛАТОВ, 
ФарПИ, Бухгалтерия ҳисоби ва аудит кафедраси доценти.
ªишлоº меµнат бозорининг самарали ривожланишини таµлил 
этишнинг асосий мезонлари ва кўрсаткичлари
Основные критерии и показатели анализа эффективного 
развития сельского рынка труда
Main criteria and indicators for analyzing the effective 
development of the rural labor market
УЎТ: 331.526
Калит сўзлар:
ишчи кучига талаб, ишчи кучи таклифи, қишлоқ меҳнат бозорининг мезонлари, банд-
лик кўрсаткичлари. 
Маълумки, меҳнат бозори – ишчи кучининг 
таклифи, унга бўлган талаб ва ишчи кучидан фой-
даланиш билан боғлиқ бўлган ижтимоий-иқти-
содий муносабатларни ўз ичига олган бозор му-
носабатлари шароитидаги муҳим бўғин бўлиб 
ҳисобланади. 
Ишчи кучи таклифи – меҳнатга қобилиятли 
аҳолининг ўз касби, маҳорати ва бошқа хусуси-
ятларига мос равишда ишлашга тайёр эканлиги, 
яъни иш қидириш жараёнидир. Бу аҳолининг 
демографик ва касб тайёргарлиги хусусиятлари 
билан чамбарчас боғлиқдир. Ишчи кучига талаб 
– иқтисодиёт соҳалари ва корхоналар учун зарур 
бўлган ишчи кучи миқдоридир.
Ишчи кучига талаб ҳудуд ва тармоқларга тегиш-
ли бўлган корхоналар томонидан тегишли малака, 
кўникма ва ўқувларга эга бўлган ишчи кучини 
касб ҳамда мутахассисликлар бўйича иш ўринлари 
сони билан белгиланади. 
Агар меҳнат бозорида ишчи кучига бўлган 
талаб таклифдан кам бўлса, меҳнат бозорида қў-
шимча иш ўринларини яратиш, иш сменасини 
кўпайтириш, иш билан бандликнинг ноанъана-
вий йўлларидан фойдаланиш, шунингдек, бошқа 
ҳудудларга ишсизларнинг ортиқча ҳаракатини 
рағбатлантириш механизм ва воситаларидан фой-
даланилади. Ниҳоят, агар меҳнат бозорида ишчи 
кучига бўлган талаб таклиф билан тенг бўлса, яъни 
улар орасида мувозанат ўрнатилса, ишлаб чиқа-
риш воситаларини янгилаш, қайта жиҳозлаш ва 
модернизациялаш, иш вақтидан йўқотишни па-
сайтириш, ишчиларнинг мунтазам малакаларини 

---

24
Biznes-Эксперт
№ 7, 2020
МЕ²НАТ БОЗОРИ
ошириб бориш, меҳнат фаолиятини рағбатланти-
риш ва иш ҳақини самарали ташкил этиш зару-
риятини келтириб чиқаради. Бу ҳолат иш билан 
бандликнинг самарадорлигини ошириш билан 
макроиқтисодиётнинг ўсиш суръатларини жадал-
лаштиради.
Қишлоқ меҳнат бозорини самарали ривожла-
нишини комплекс таҳлил этиш ҳамда унинг ис-
тиқбол параметрларини аниқлашда мазкур бозор 
фао лияти мазмуни ва моҳиятини ифодаловчи, 
унинг ҳолатини ҳамда динамикасини баҳолаш, 
таққослаш имконини берувчи мезонлар ва кўр-
саткичларнинг яхлит тизимини ишлаб чиқиш 
зарурия ти туғилади. 
Меҳнат бозори ва уни самарали ривожлани-
шини таҳлил этишнинг асосий мезонлари ҳамда 
кўрсаткичларини тадқиқ этишда халқаро меҳнат 
ташкилоти, ривожланган мамлакатлар тажрибаси 
ҳамда маҳаллий хусусиятларни ҳисобга олган ҳол-
да унумли фойдаланиш зарур. 
Халқаро меҳнат ташкилотининг кўп йиллик 
тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки, меҳнат бозори 
ҳолатини баҳолаш ва таққослашда мазкур ташки-
лот меҳнат билан боғлиқ статистик маълумотлар 
базасини ўзида мужассам этган ILOSTAT имко-
ниятларидан фойдаланишни тавсия этилади [4]. 
Мазкур дастурий маҳсулот ўз таркибига ҳалқаро 
миқёсда меҳнат бозорини ифодаловчи 17 турдаги 
муҳим статистик кўрсаткичларни қамраб олган 
ҳолда асосий мезонлар юзасидан кўрсатмалар 
берилмаган. Ушбу кўрсаткичлар тизими ўз ичига 
қуйидагиларни олади: аҳолининг ишчи кучи тар-
кибидаги иштироки, бандлик даражаси, бандлик 
мақоми, секторлар бўйича бандлик, фаолият тур-
лари бўйича бандлик, норасмий бандлик, умумий 
ишсизлик даражаси, ёшлар ишсизлиги, маълумот 
даражаси, бандлар таркибида камбағаллик дара-
жаси ва бошқалар. 
Меҳнат бозори ва унинг сегментларини ком-
плекс таҳлил этиш масалаларига бағишланган ил-
мий манбаларда бозор фаолиятини тўлиқ қамраб 
олиш ва баҳолашнинг турлича ёндашувларини 
кўриш мумкин [1,2,3]. 
АҚШда меҳнат бозори ҳамда иш билан банд-
лик кўрсаткичлари тизимли равишда даврий ўрга-
ниб борилади, таҳлил этилади ва чоп этиб борила-
ди. Мазкур бозор фаолияти билан боғлиқ асосий 
кўрсаткичлар сифатида қуйидагилар белгиланган: 
ташкилий жиҳатдан (расмий) банд бўлган аҳоли 
сони; ўзини-ўзи банд қилганлар сони; иш ўринла-
ри сони; банд бўлганлар сони; ишини йўқотганлар 
сони; ишсизлик даражаси; иш ҳафтаси узунлиги; 
ўртача соатбай иш ҳақи; меҳнатга лаёқатли аҳоли 
сони; ишсизлар сони; ишсизлик нафақаси олишга 
мурожаат қилганлар сони. Мазкур кўрсаткичлар 
даврийлигига қараб ҳафта, ой ва ярим йиллик таҳ-
лилий нашрларда чоп этиб борилади [5]. 
Россия Федерациясининг расмий идоралари 
маълумотларига кўра, меҳнат бозорини таҳлил 
этишда чекланган маълумотлардан фойдаланила-
ди. Бунда статистик кўрсаткичлар тизими икки-
га бўлиб таҳлил этилади: меҳнат бозори кўрсат-
кичлари ва аҳоли бандлиги кўрсаткичлари. Улар 
қаторига аҳоли сони,