O’simliklar fiziologiyasi

Endospermning shakllanishi.
Urug‘langandan so‘ng triploid holatiga o‘tgan markaziy hujayra 
zigotadan avval mitoz faolligiga o‘tadi. Bu o‘z navbatida murtak hujayraga sitokinin va auksin 
gormonlarining kelishi bilan bog‘liqdir. Auksin urug‘murtak va meva barglari tufayli sodir bo‘ladi. 
Sitokinin esa ona organizmidan sinergidlar orqali kiradi. Keyinchalik endospermning o‘zi auksin va 
sitokinin (zeatin) sintez qila boshlaydi. 
Markaziy hujayra yadrosi bo‘lina boshlaydi va ketma-ket bo‘linishda hosil bo‘lgan ayrim qiz 
hujayralarda hujayra yadrosi bo‘lmaydi. Bu endospermning nuklear fazasi deyiladi. So‘ngra zigotaning 
bo‘linishi kuchayadi. Shuning bilan bir vaqtda hujayra devorlari hosil bo‘la boshlaydi. Bu endospermning 
sellyular fazasi deyiladi. Hujayralar, bo‘linish tufayli endospermaning hamma joyini to‘lg‘azadi. 
Murtakning keyingi rivojlanish bosqichi
yuraksimon faza deyiladi. Bunda globulyar murtakning 
yuqorigi morfologik qismida hujayralarning jadal bo‘linishi ro‘y beradi va urug‘murtakning bir-biriga 
qarama-qarshi tomonlarida simmetrik ravishda primordiylar shakllana boshlaydi. Ularning orasidagi 
qismda esa (bo‘lajak novdaning apeksida) hujayralarning bo‘linishi keskin susayib ketadi. Murtak 
rivojlanishining yuraksimon bosqichida hujayralarning bo‘linishi uchun ko‘p miqdorda ISK, sitokinin va 
adenin zarurdir. 
Murtak rivojlanishining yakunlovchi bosqichi
torpedosimon faza deyiladi. Ushbu bosqichning 
o‘ziga xos tomonlaridan biri bu urug‘palla va gipokotil qismlaridagi hujayralarning bo‘linishning uzunasi 
uqiga nisbatan kundalang bo‘linishidir. Shuningdek bu bosqichda gipokotildagi prokambiy aniq ko‘rinib, 
ildizning meristemasi ham shakllanadi. Murtakning torpedosimon shakllanishi bosqichida ISK va sitokini 

---

O’simliklar fiziologiyasi
150 
gormonlaridan tashqari gipokotilning o‘sishi uchun gibberellin ham zarurdir. XII.4-rasmda o‘simlik 
embriogenezida murtakning turli zonalaridan shakllanadigan to‘qima va a’zolar keltirilgan. 
Ko‘pchilik ikki urug‘pallali o‘simliklarda uzayuvchi urug‘palla va gipokotil qayrilib ikkiga 
bukiladi. Urug‘pallalar o‘rtasida poya apeksi shakllanib suspenzorning parchalanishi ro‘y beradi. Agarda 
urug‘pallalar zahira moddalarning to‘planishi uchun ham xizmat qilsa unda ular urug‘ning barcha qismini 
to‘lg‘azadi va ularda murtak shakllanishining oxirgi bosqichida zahira oqsillar (aleyron donchalarda), 
kraxmal (amiloplastlarda) va yog‘lar (sferosomalarda) to‘planadi. 
Urug‘lar yetilib-pishishining oxirgi bosqichida ular anchagina suv yo‘qotadilar va o‘rta 
mintaqalardagi ko‘pchilik o‘simliklarning urug‘lari tinim holatiga o‘tadi. Shuningdek urug‘ 
shakllanishining ushbu bosqichi uning to‘qimalaridagi faol auksin, sitokinin va gibberellin gormonlari 
miqdorining kamayishi bilan bog‘liqdir.