B. N. O r I p o V u o 'K 372. 874(075) квк

3. Dastgohli haykaltaroshlik 
— mustaqil mazmun va sujetga 
ega bo'lgan, san ’atning boshqa turlariga kirmaydigan, ko'rgazma 
zallari, uylar, korxona, o'quv-jam oat joylariga qo'yish uch u n
ishlangan haykallardir. Bunday haykallar kichikroq hajmda bo'lsa- 
da, unda inson psixologiyasi va ichki kechinmalari o 'z ifodasini 
topadi. Shu boisdan bunday asarlar g'oyat nozik his-tuyg'ular 
bilan ifodalangan bo'ladi.
23

---

8- rasm. 
M.Musaboyev. Ulug’bek. Monumental haykal.
H a y k a lta r o s h lik n in g bu tu rig a 
b yu st
( o d a m n i n g yarim
beligacha ishlangan haykali) ham da 
terrakota
(loydan yasalib, 
pechda pishirilgan haykallar) kiradi.
Haykallar tuzilishi va ishlanish uslubiga ko'ra dumaloq (uch 
o ‘lch o vd a ishlangan) va q ab ariq (relyef) u sulida ishlangan 
turlarga bo'linadi.
Dumaloq 
haykal balandlik, eni va uzunlik o'lchovida ishlanib, 
u biron taglik (dastgoh) ustiga q o ‘yib bajariladi.
Qabariq 
(relyef) 
haykal 
faqat bir tomondan ko'riladi. Chunki, 
u m a ’lum bir tekislikka ishlanadi. 
Relyef 
usulida ishlanadigan 
haykallar ham o ‘z o ‘rnida ikkiga b o lin a d i. U lar 
ba relyef
va 
gorelyeJH
an iborat bo'lib, 
gorelyef 
— tekislik yuzasidan ancha qabarib 
chiqqan b o ‘lsa. 
barelyefda 
tasvir yuza tekisligidan biroz (ya’ni 
ozroq) chiqqan bo'ladi.
24

---

Toshkent metropoliteni bekatlarini bezatishda relyefdan keng 
foydalanilgan. Shuningdek, Navoiy nomidagi O'zbekiston Davlat 
kutubxonasi devoriga ishlangan shoir va yozuvchilarning port- 
retlari esa barelyef usulida ishlangan. Haykallar odatda bo'yalmaydi. 
Lekin ayrim relyef usulida ishlangan d e k o ra tiv -m o n u m e n ta l 
haykallarni b o ‘yash hollari uchraydi. Bu uning ko'rinishidagi 
ta ’sirchanlikni oshirish yoki asar sujeti va m azm unini kuchay- 
tirish yoki asarning o ‘rni, maydoni va ponaram ani rang uyg‘un- 
ligiga moslashtirish maqsadida qoilaniladi.
Haykaltaroshlikning tarixi boshqa san ’at turlari kabi Qadimgi 
Misrdan boshlanadi. Haykaltaroshlik asosan Misr, Yunon, Rim, 
Hindiston, Xitoy va 0 ‘rta Osiyo davlatlarida ju d a qadim dan 
m a ’lum. Bu s a n ’at Qadimgi Misr haykaltaroshi T u tm o s d a n
boshlab, jaho n haykaltaroshlik san’atining rivojlanishiga o ‘zining 
m unosib hissasini q o ‘shib kelgan P olignot, Fidiy, Poliklet, 
Miron, Leoxar, Praksitel, Lisipp, Agesandr, Skopas, Mikelan- 
jelo, Chellini, F izano, Leonardo da V inchi, Pilon, G iberti, 
G ujon, Sansovini kabi buyuk haykaltaroshlar o ‘zlaridan xilma- 
xil yo‘nalishdagi klassik maktablarni meros qilib qoldirdilar.
0 ‘zbek haykaltaroshligi XX asrning 40—50- yillaridan boshlab 
shakllanib, ju d a sekinlik bilan rivojlanib keldi. O 'zbekistonda 
haykaltaroshlikning rivojlanishida F.G rishchenko, D.Ryabichev, 
M .M u s a b o y e v , D . R o ‘ziboyev, A .T o iro v , X .H u s a n x o ‘jayev, 
A .A h m ed ov , Y .S h a p iro , A .B o y m ato v , J .Q u ttim u r o d o v kabi 
r a s s o m la r x a lq im iz n in g o ‘tm is h i, ta rix i, bugungi h a y o tin i 
o rig in a l, o b y ek tiv h o la td a , realistik u s lu b la rd a ifoda etib 
kelmoqdalar.
Mustaqillik yillarida A .Rahm atullayev, L.Ryabsov, I.Jab- 
borov, K. Jabborov, E.Aliyev, N .Bandeladze, P.Podosinnikov, 
R.Mirtojiyev, K. Norxo'rozov, U.Mardiyev, A.Hotamov, J.Q u t­
timurodov, A.Boymatov, T.Tojiyev kabi rassomlar tinmay ijod 
qilmoqdalar. U lar xalqimizning mustaqillik yillarida erishgan 
yutuqlari, m e h n a t shijoati h a m d a o ‘tm ish ajd o dlarim izn in g 
barhayot siymolarini yuksak m ahorat bilan badiiy ifoda etib 
kelmoqdalar.
25

---