F a n I n I n g f a n L a r a r o

O‟rta asrlar Yevropa estetikasi 
O‘rta asrlar Yevropa falsafiy tafakkuri 
asosan cherkov qisuvida
, nasroniylik 
belgilab qo‘ygan doiralarda ifoda
topdi, unda musulmon Sharqi falsafasidagi erkinlik, teran ilmiylikni uchratis
h qiyin. Faqat o‘rta asrlarning keyingi
davrlarida, xususan, Uyg‘onish davrida Yevropa mutafakkirlari Qadimgi
yunon tafakkurining tadrijiy davomi
bo‘lmish musulmon falsafasi va faniga e‘tiborni qaratdilar. SHu bois o
‘rta asrlar Yevropa tafakkuri
Yangiaflotunchilikka, xususan, Plotinga ergashdilar. Estetikada transstentde
ntal, ruhoniy, ilohiy go‘zallik tan olinib,
erdagi go‘zallikka arshdagi go‘zallikning ramziy ifodasi sifatida qaraldi.
O‘rta asrlar Yevropa estetikasida Ilohiy Og‘ustin – Avreliy Avgustin (354 –
430) qarashlarni katta ahamiyat
kasb etadi. Avgustin go‘zallikni shakl bilan, xunuklikni shaklning yo‘
qligi bilan izohlaydi. Uning fikriga ko‘ra,
mutlaq xunuklik yo‘q, balki nisbatan mukammal tuzilmaga va mutanosi
blikka ega narsalardan shakliy ojizligi,
shaklsizligi bilan farq qiladigan narsalar bor, xolos. Xunuklik nisbiy no
mukammallik, go‘zallikning eng quyi
bosqichi. YA‘ni, yaxlit go‘zallik tarkibida bo‘lgan, lekin undan uzilib
qolgan qism o‘z go‘zalligini yo‘qotadi va
aksincha, xunuklik go‘zallik tarkibiga kirishi bilan go‘zallikka aylanadi.
Faqat pok qalb egalarigina olam
go‘zalligini ko‘ra olishi mumkin. Bu go‘zallik ilohiy go‘zallikning in‘ikosidi
r. Xudo – eng oliy go‘zallik, moddiy va
ma‘naviy go‘zallikning Ilk qiyofasi.
Avgustin go‘zallikning ikki turi haqida fikr yuritadi. Birinchisi –
shakl go‘zalligi, u ko‘rish orqali, ikkinchisi
–
harakat go‘zalligi, u ko‘rish va eshitish vositasida idrok etiladi. Harak
atdagi go‘zallik musiqada, she‘rda, jism
harakatlarida qisqa va uzun ritmlarning ketma-
ket kelishi qonuniyatiga amal qilinishi orqali ro‘y beradi. Estetik
kechinma ham ikki xil –
hissiy va aqliy idrok etish orqali yuzaga keladi. Estetik kechinma uch
un tasavvur idrok
etish kabi muhim ahamiyatga ega. Moslik go‘zallikning asosi sifatida k
o‘z emas, aql vositasida idrok etiladi.
Go‘zallikni 
idrok etish uchun go‘zal narsa-
hodisalar bilan qalb o‘rtasida moslik, go‘zallikka manfaastiz munosabat –

---

muhabbat, nimaiki go‘zal bo‘lsa, o‘shanga moyillik bo‘lishi lozim. Go‘
zallikni idrok etishda undagi muhim
xususiyat –
ritm katta ahamiyatga molik, zero inson barcha ritmlar ichidagi eng
muhimi hisoblanmish tug‘ma,
doimiylik tabiatiga ega bo‘lgan intellektual ritm bilan ta‘minlangan, busiz u 
ritmlarni idrok etishi va ularni yaratishi
mumkin emas.
Avgustinning sonlar haqidagi ta‘limoti ham ritm bilan bog‘liq; sonlar uzun v
a qisqa jism harakatlari, she‘riy
hijolar, musiqiy ohanglar kabi ritm o‘zgarishlarini belgilashda muhim a
hamiyatga ega. SHundan kelib chiqib,
mutafakkir sonlarni besh turga bo‘ladi: 1) sado beruvchi, idrok etish bi
lan bog‘liq bo‘lmagan, faqat tovushning
ichidagi sonlar; 2) idrok etuvchining sezgilaridagi sonlar; 3) real tovush yo‘q
va eshitish mumkin bo‘lmagan holatda
tasavvur qilinadigan harakatdagi sonlar; 4) xotirada saqlanib qoladigan, biz e
slamasak ham, yodimizda qolib ketgan
kuydagi sonlar; 5) hukm chiqaruvchi sonlar. Ular orasida eng muhimi –
beshinchisi, estetik baholash, mezon
vazifasini bajaradigan, hukm chiqaruvchi sonlar, ular orqali onglanmagan hol
da xotirada qolgan to‘rt turdagi
sonlarning hammasi baholanadi: qaysi biri yoqimli deb qabul qilinadi, qay bi
ri yoqimsiz sifatida inkor etiladi. Bu
sonlarning hammasi turli darajadagi o‘tkinchilik xususiyatiga ega bo‘lib, vuju
dga taalluqli, ular odamlarda ham,
hayvonlarda ham, parrandalarda ham mavjud. Chunonchi, bulbulning sayrashi,
mayna va to‘tilarning ohanglarni
eslab qolishi, fil yoki ayiqlarning, o‘zlari kuylamasalar ham, kuyni yoqtirishl
ari ularda «hukm chiqaruvchi»
sonlarning borligidan dalolat beradi. Xuddi shunday tabiiy musiqiylik odamla
rga ham xos. Deylik oddiy odamlar
soz chalishni, kuylashni, musiqa nazariyasini bilmaganlari holda iste‘dodli xonand
a yoki sozanda bilan iste‘dodsiz
xonanda yoki sozandani yaxshi farqlay oladilar. Bunday holat tomoshaviy sh
akllarni idrok etishga ham taalluqli,
unda ham yaxshini yomondan ajratadigan xotira, hukm chiqaruvchi 
sonlar ishga tushadi. 

---

30.
Oʻzbek milliy Estetikasi taraqqiyoti tarixan mintaqaviy tabiatga ega 
boʻlib, uning ildizlari dastlab Avesto, keyin moniylikning muqaddas kitobi 
Xuastuanift (Za.)ga borib taqaladi. Islom dini qabul qilingach, 
milliymintaqaviy Estetika Qurʼoni karim oyatlari va Hadisi sharifdagi 
"Alloh goʻzal va U goʻzallikni sevadi" degan tamoyil asosida rivojlandi. 
Bunda mashshoiyyunlik (Forobiy, Ibn Sino) bilan yonmayon tasavvuf 
Estetikasida kubroviylik (Najmiddin Kubro). joʻmardlik (Pahlavon 
Mahmud), naqshbandiya (Alisher Navoiy) singari tariqat mutafakkirlarining 
goʻzallik, sanʼat va sanʼatkor borasidagi qarashlari muhim ahamiyat kasb 
etdi. Oʻzbek Estetikasi tarixida, ayniqsa, Temuriylar davri alohida oʻringa 
ega; Navoiyning "Mahbub ul-qulub", "Majolis unnafois", "Mezon ulavzon" 
asarlari, 15—16-asrlarda qator tazkiralar va musiqa nazariyasi borasidagi 
risolalar oʻzbek Estetikasi rivojiga ulkan hissa boʻlib qoʻshildi. XonlikLar va 
chorizm mustamlakasi davrida esa oʻzbek Estetikasi koʻproq tazkiralarda 
(Fazliy) va sheʼriy shakllarda (Furqat) oʻz ifodasini topdi. Oʻzbek milliy 
Estetikasidagi yuksalish 19-asr oxirlari — 20-asr boshlariga toʻgʻri keladi. 
Bu davrda maʼrifatchijadid mutafakkirlar yangicha estetik gʻoyalarni oʻrtaga 
tashladilar, badiiy adabiyotda, dramaturgiya janriga va zamonaviy teatr 
sanʼatiga asos soldilar. Anbar Otinning "Qarolar falsafasi" (1910), Fitratning 
"Oila" (1914), keyinroq "Adabiyot qoidalari" (1926) risolalari yuzaga keldi, 
Choʻlponning badiiy adabiyot, teatr sanʼatiga bagʻishlangan turqum 
maqolalari eʼlon qilindi. Lekin shoʻrolar hukmronligi davridagi totalitarizm 
barcha falsafiy fanlar qatori Estetikani ham sinfiylik va partiyaviylik 
tamoyillari asosida biryoqchamalikka, mahdudlikka, soxtalikka mahkum 
qildi. Oʻzbekiston mustaqillikka erishganidan soʻng Estetikaga alohida 
eʼtibor berila boshlandi, estetik madaniyat (M.Nurmatov, M.Abdullayev), 
estetik qadriyatlar (T.Mahmudov) borasida yirik tadqiqotlar eʼlon qilindi. 
Hozirgi vaqtda Estetika nazariyasi va tarixiga doir jiddiy izlanishlar olib 
borilmoqda (T.Mahmudov, A.Qurbonmamadov, EstetikaUmarov, A.Sher, 
B. Husanov). Oʻzbekiston milliy un~tida Estetika yoʻnalishi boʻyicha 
magistratura faoliyat koʻrsatmoqda, shu yoʻnalishda aspirantura va 
doktorantura mavjud. Mamlakatimizda fuqarolarning estetik tarbiyasiga 
taalluqti turli tadbirlar, ularning estetik didini yuksaltirishga qaratilgan 
maʼnaviymaʼrifiy ishlar muntazam olib boriladi.