F a n I n I n g f a n L a r a r o

Qadimgi 
Hindistondagi 
estetik 
g’oyalar
Taxminan milodgacha bo‘lgan II ming yillik o‘rtalarida Shimoliy-
G‘arbiy 
Hindistonga
, hozirgi Panjob mintaqasiga g‘arbdan Hindukush 
dovonlari orqali o‘zlarini oriylar deb atagan jangovar qabilalar kirib kela 
boshladilar. Ular na faqat harbiy iste‘dodga, balki shoirlik qobiliyatiga, 
dunyoning qandayligi, uning qanday bo‘lishi kerakligi haqidagi o‘z 
qarashlariga ham ega edilar. Ularning alqovlari – Sharqiyalari eng qadimgi 
hind yodgorligi «Rigveda»ga asos bo‘ldi. «Veda» – muqaddas bilim, 
«Rigveda» – alqovlar vedasi demakdir. «Rigveda» o‘sha davr kishisining 
o‘zi va atrof muhit: ma‘budlar, iblislar, devlar, fazo, ijtimoiy turmush 
axloqiy va estetik qadriyatlar haqidagi bilimlarni o‘z ichiga oladi. 
Eng keng yoyilgan nuqtayi nazarga ko‘ra, Hindistonga bostirib kirgunlariga 
qadar oriylar O‘rta Osiyoning Amudaryo va Sirdaryo bo‘yi, Orol hamda 
Kaspiy dengizigacha bo‘lgan mintaqalarida yashaganlar. Zero «Rigveda» va 
«Avesto»ning tili bir-biriga nihoyatda yaqin. YAqinlik ba‘zan shu 
darajadaki, ikki matn bir qadimiy matnning ikki xil variantiga o‘xshaydi: 
faqat tovushlar mosligining qonun-qoidalarigina har xil. Buning ustiga 
«Rigveda» tili keyingi davrda sanskritda yozilgan she‘rlar va mumtoz 
eposlar tilidan ko‘ra, «Avesto» tiliga yaqin. «Rigveda»dagi qator mifologik 
personajlarning «Avesto»da mavjudligini ham aytib o‘tish lozim; nomlar 
o‘xshashligidan tortib, syujetlar o‘xshashligigacha uchratish mumkin. 
Bundan tashqari, har ikki diniy tizimda sig‘inish ob‘ekti umumiy: 
«Rigveda»da ham, «Avesto»da ham olovga sig‘inish e‘tiqodiy asos sifatida 
namoyon 
bo‘ladi. 
Bunday 
o‘xshashliklar 
juda 
ko‘p. 
«Rigveda»da so‘zning ahamiyati alohida o‘rin tutadi. Ma‘budlarni 
e‘zozlashda so‘z ibodat va qurbonliqdan kam hisoblangan emas. So‘z 
poklovchi, 
muqaddas omil hisoblangan
, «Rigveda»da u ma‘buda Voch 
(«voc»–«so‘z», 
«nutq» 
degani) 
timsolida 
jonlantirilgan. 
Sharqiya-alqovlarni shoir – kohinlar-rishilar yaratganlar. Rishilar san‘ati 
bizning hozirgi baxshi-shoirlarimiz san‘atiga o‘xshash vorisiylik tabiatiga 
ega bo‘lgan, otadan o‘g‘ilga o‘tgan. Oriylarning Hindiston ichkarisiga kirib 
boraverishi bilan tabaqaviy to‘siqlar yo‘qola borgan; rishilar uchun zot 
emas, 
iste‘dod 
birinchi 
o‘ringa 
chiqqan. 
«Rigveda»da oriylar jamiyatidagi shoir ilohiy karomatga dahldor, ma‘budlar 
alqagan donishmand tarzida namoyon bo‘ladi. SHoir ma‘buddan ana shu 
karomatli onlarni baxshida etishni so‘raydi. Donishmandlik, bu – bir zum 
namoyon bo‘luvchi manzara. Unga erishishning usuli-ko‘rishdir. SHoir 
ichki nigoh, savqi tabiiy bilan uning ilohiy haqiqat manzarasini nogoh 
yoritib yuboradigan uning nuri orqali ko‘radi. Bir manzara o‘rnini ikkinchisi 
egallaydi va bu manzara-karomatlar almashinuvi zaminida dhi deb 
nomlangan 
vedaga 
xos 
dunyoni 
bilish 
yotadi. 

---

Dhi – «fikr, tasavvur, qarash, tushuncha; intuistiya (savqi tabiiy, fahm), 
bilish, aql, bilim, san‘at, ibodat», 
shuningdek
, «ko‘z o‘ngiga keltirish, 
fikrlash» ma‘nolariga uyqash. SHoir dhira-dhi egasi, donishmand, iste‘dod 
egasi deb atalgan. SHoirlar ma‘budlardan dhi ato etishlarini so‘raganlar. Dhi 
tufayli shoirlar ma‘budlar bilan 
odamlar orasidagi vositachiga aylanganlar.
26.