F a n I n I n g f a n L a r a r o

---

ETIKA 

---

1.
 
E T I K A
F A N I N I N G
F A N L A R A R O
BOG’LIQLIGI: 
F A L S A F A ;
E S T E T I K A ;
D I N S H U N O S L I K ,
H U Q U Q S H U N O S L I K , M I L L I Y G ’ O Y A , P S I X O L O G I Y A ,
P E D A G O G I K A , S I Y O S A T S H U N O S L I K , E K O L O G I Y A .
3.
Qadimgi Hindi Xitoy mintaqasidagi axloqiy qarashlar. 
Qadimgi sharq 
axloqshunosligida qadimgi Hindiston axloqiy tafakkuri alohida o‘ringa 
ega. 
U tarixan vedachilik
, yoga, jaynchilik, buddachilik, bxagavadgita 
va artxashastra hamda lokoyata oqimlaridan tashkil topgan.
 
Vedachilik.
Vedachilik axloqshunosligi qadimgi hind jamiyatini to‘rt tabaqa – 
varnaga bo‘ladi: brahmanlar (kohinlar), kshatriylar (harbiylar), vayshchilar 
(dehqonlar, kosiblar), shudralar (qullar). 
Buddachilik
. Buddachilik ham jaynchilikka o‘xshash «Xudosi yo‘q» din. Uning 
payg‘ambari budda ma’rifat egasi nomi bilan mashhur Sidharta Gautama 
(miloddan avvalgi 567–487) ta’limotiga ko‘ra, dunyo iztirobga to‘la va eng muhim 
muammo ana shu iztiroblardan qutulishning yo‘lini topish. 
Jaynchilik.
Mohiyatan 
axloq falsafasi bo‘lmish 
bu 
oqimga 
buddaning 
zamondoshi
, undan chamasi o‘ttiz yoshlar katta jin (jayin) – g‘olib deb 
sharaflangan vardxamana (milodgacha 599–527) asos solgan. Jaynchilik ta’limoti 
insonning to‘liq ozodlikka etishishi bilan bog‘liq. Unga inson o‘z ichki mohiyatini 
qayta shakllantirish orqali erishishi mumkin. Bu ozodlik – nirvana: qalb–ruhning 
ehtirosi, nafrat, pushaymon kabi hissiyotlardan forig‘langan, o‘zi mavjud bo‘la 
turib vujudni tark etgan, cheklanmagan oromdagi holati – 
nirvanaga
uch yo‘l bilan 
etishish mumkin – jinga e’tiqod; uning ta’limotini bilish; o‘zni tutishda 
nuqsonsizlik. 
4.
O’rta asrlar musulmon Sharqida mashshoyiunlik yoki boshqacha qilib 
aytganda, arastuchilik oqimini buyuk arab mutafakkiri al-Kindiy boshlab 
berdi. Uning asoschisi esa turkistonlik qomusiy alloma Abu Nasr 
Forobiy(870-950) hisoblanadi. 

---

Forobiy falsafani ikkiga – nazariy va amaliyga bo’ladi, hamda axloqshunoslikni 
amaliy falsafa tarkibiga kiritadi. Axloqiy muammolar uning «Baxtga erishuv 
yo’lini ko’rsatuvchi kitob», «Baxtga erishuv haqida», «Davlat arbobining 
hikmatlari», «Fozil odamlar shahri» singari asarlarida ko’tarilgan. Ularda inson 
baxti eng asosiy muammo sifatida o’rtaga tashlanadi. «Baxt - har bir inson 
intiladigan maqsad, zero, u muayyan komillik hisoblanadi», deydi Forobiy. 
O’rta asrlarda axloqshunosligida raylik mutafakkir Abu Bakr ar-Roziy (865-925) 
ta’limoti o’ziga xos o’rin egallaydi. Uning axloqiy qarashlari "Lazzat", "Falsafiy 
hayot tarzi", "Ruhiy tabobat", "Baxt va farovonlik belgilari" singari kitoblarida aks 
etgan. 
5.
Tasavvuf axloqshunosligi 
haqida gap ketar ekan
, eng avvalo, tasavvufning 
mohiyatini anglab olmoq lozim. Bu borada dastlabki sufiylardan bo’lmish 
Robiya al-Adaviyaning(713-801) Xudoga munosabati diqqatga sazovordir. 
Bu munosabatini u "muhabbat" deb ataydi va Yaratganga shunday iltijo 
qiladi; "Yo, Olloh, yulduzlar charaqlab turibdi, odamlarning esa ko’zlari 
yumilgan... Har bir oshiq o’z mahbubasi bilan visol lazzatini totmoqda, men 
esa yolg`iz Sen bilanman. Yo, egam, agar Senga men do’zaxingdan 
qo’rqqanim uchun ibodat qilayotgan bo’lsam, mendan mangu go’zal 
jamolingni yashirin tutma!". Ko’rinib 
turibdiki
, Robiya al-Adaviya Xudoga 
nimanidir qo’rqib, yoki nimaningdir ilinjida munojot qilayotgani yo’q, balki 
mahbub sifatida, ya’ni muhabbat izhori bilan murojaat etmoqda. Demak, 
shariat islomning tashqi-huquqiy ko’rinishi bo’lsa, tariqat uning ichki-
axloqiy, yuksak bosqichdagi ko’rinishi hisoblanadi. Zero, tangri insonni 
farishtalardan ulug` qo’yib, erdagi halifam deb atadi, ya’ni ayricha bir 
muhabbat bilan yaratdi. Demak, inson ham unga muhabbat qo’ymog`i 
lozim. Insonga yuboriladigan azob-uqubatlar ana shu muhabbat darajasining 
Xudo tomonidan sinab ko’rilishidir. Tasavvufning mohiyati ikki tomonlama 
muhabbatni talqin etmoq. Shuning uchun tasavvuf axloqshunosligida 
muhabbat his-tuyg`ulik maqomidan tushuncha darajasiga ko’tariladi. qisqa 
qilib aytganda, tasavvuf islomiy axloq falsafasi sifatida ish ko’radi. 
6.
O’rta asr Sharqida axloq fanining rivojiga katta hissa qo’shgan 
mutafakkir