Международный научно-образовательный электронный журнал

ФИО автора:
 Raxmanova Nailya Umarovna 
AndMI 1-boshqich magistranti 
Название публикации:
«SANKSIYA VA UNING TURLARI» 
Annotatsiya: 
Ushbu maqola yordamida siz sanksiya nima uning qanday turlari mavjud degan 
savollarga javob olish bilan bir qatorda, sanksiya bo’yicha buyuk olimlarning 
fikrlaridan habardor bo’lishinigiz mumkin. 
Kalit so’zlar: 
Sanksiya, iqtisodiy, huquqshunoslik, mamlakat, jazo, xalqaro, Marinov, 
intizomiy, Baldwin, boykot. 
Sanksiya
( lotincha 
sanctio
— qatʼiy qaror ) soʻzi avto-antonim boʻlib, 
quyidagilardan birini anglatishi mumkin: 
1.
Iqtisodiy sanksiya — bir mamlakat (yoki mamlakatlar guruhi) 
tomonidan boshqa bir mamlakatga (yoki mamlakatlar guruhiga) qarshi qoʻllanilgan 
jazo. 
2.
Sanksiya (huquqshunoslik) — huquqbuzarga nisbatan qoʻllaniladigan va 
uning uchun muayyan oqibatlar keltiruvchi chora. 
3.
Xalqaro sanksiya — oʻz xalqaro majburiyatlarini yoki xalqaro huquq 
normalarini buzgan davlatga nisbatan qoʻllaniladigan taʼsir chorasi. 
Iqtisodiy sanksiya
— bir mamlakat (yoki mamlakatlar guruhi) tomonidan 
boshqa bir mamlakatga (yoki mamlakatlar guruhiga) qarshi qoʻllanilgan jazo. Iqtisodiy 
sanksiyalar asosan biror bir eʼtirozli siyosatga qoʻl oʻrgan mamlakatga qarshi 
qoʻllaniladi. Bu siyosat ichki yoki tashqi boʻlishi mumkin. Sanksiyalar har doim ham 
salbiy boʻlmaydi, ularning ijobiy turlari ham mavjud. Iqtisodiy sanksiyalar 
xalqaro diplomatiyada qadim zamondan beri qoʻllanilib keladi. Oʻtmishda sanksiyalar 
odatda harbiy yurishlar bilan birgalikda ishlatilgan. Keyingi paytda boʻlsa sanksiyalar 
harbiy harkatlarsiz turli xil tashqi siyosiy maqsadlarga erishish uchun qoʻllanilib 
kelyapti. Iqtisodiy sanksiyalarning turli xil taʼrifi mavjud. Sanksiyalar boʻyicha yetuk 
mutaxassis hisoblangan Hufbauer, Schott va Elliott sanksiyalarni “Odatiy savdo yoki 
moliya aloqlarining davlat tomonidan atayin bekor qilinishi yoki shunday aloqalarning 
bekor qilinishi haqida tahdid qilishi” deb taʼriflaydi. “Odatiy” soʻzi bilan sanksiya 
yoʻqligida amalga oshadigan aloqalar nazarda tutilgan. Boshqacha qilib aytganda, 
Hufbauer, Schott va Elliott sanksiyalarni mamlakatlar orasidagi normal savdo va 
moliya aloqalariga qoʻyilgan cheklanishlar deb hisoblashadi. Baldwin iqtisodiy 

---

804 
sanksiyalarga kengroq taʼrif beradi. Unga koʻra, iqtisodiy sanksiyalar diplomatiya 
va propaganda kabi iqtisodiy boʻlmagan instrumentlar bilan bir qatorda mamlakatni 
boshqaruvining bir qismidir. Keyingi paytlarda sanksiyalarning ekonometrik taʼriflari 
ham taklif qilinyapti. Masalan, Marinov sanksiyalarni “Bir mamlakatdagi 
y
muomala 
liniyasini oʻzgartirish uchun odatiy iqtisodiy almashuvga chek qoʻyilishi” deb 
taʼriflaydi. Yuqoridagi barcha taʼriflarda iqtisodiy sanksiyalarning asosiy maqsadi 
koʻrsatilgan. Bu “moʻljal” mamlakatning siyosastini oʻzgartirish uchun oʻsha 
mamlakatga ziyon yetkazishdir. Iqtisodiy sanksiyalar eng koʻp biror bir e’tirozli 
siyosatga qoʻl oʻrgan mamlakatga qarshi qoʻllaniladi. Bu siyosat ichki yoki tashqi 
boʻlishi mumkin. Bundan tashqari, sanksiyalarni bir mamlakat alohida yoki bir necha 
mamlakat guruhi bilan birgalikda ishlatishi mumkin. Sanksiyalar har doim ham salbiy 
boʻlmaydi. Aksincha, ijobiy sanksiyalar ham mavjud. Bunday sanksiyalarga moʻljal 
mamlakatga iqtisodiy yordam berish, mavjud sanksiyalarni bekor qilish va moʻljal 
mamlakat bilan imtoyozli aloqada boʻlish misol boʻla oladi. Sanksiya xarakteri va 
qaysi organ tomonidan qoʻllanilishiga qarab jinoiy-huquqiy, maʼmuriy-huquqiy, 
intizomiy-xuquqiy, 
mulkiy Sanksiyaga boʻlinadi. Jinoiy-huquqiy Sanksiya 
(ozodlikdan mahrum qilish, surgun shu kabilar) faqat sud tomonidan qoʻllaniladi; 
maʼmuriy-huquqiy 
Sanksiya 
(jarima, 
maʼmuriy 
qamoq) 
militsiya, 
politsiya, davlat inspeksiyasi va shu kabi jamoat tashkilotlari tomonidan; intizomiy 
huquqiy Sanksiya (lavozimini pasaytirish, ishdan boʻshatish) — mansabdor shaxslar 
va maʼmuriyat tomonidan; mulkiy Sanksiya ( qoida buzuvchining jabrlanuvchiga 
yetkazilgan ziyonni toʻlashi yoki jabrlanuvchi foydasiga undirib berilishi, 
bitim, shartnoma yoki kontraktni haqiqiy emas deb topish, neustoyka toʻlash va shu 
kabilar) sud, xoʻjalik sudi tomonidan alohida chora sifatida yoki boshqa choralar bilan 
birgalikda qoʻllaniladi; umumiy huquqiy normaning mazkur normani buzuvchiga 
nisbatan taʼsir koʻrsatish chorasini ichiga olgan bir qismi; jinoyatda gumon qilingan 
shaxsga nisbatan majburiy chora (qamoqqa olish, tintuv va boshqalar) koʻrish uchun 
prokuror tomonidan beriladigan ruxsat; xalqaro xuquqda — oʻz xalqaro 
majburiyatlarini 
yoki xalqaro 
huquq normalarini 
buzgan 
davlatga 
nisbatan 
qoʻllaniladigan taʼsir chorasi (kamal, boykot, embargo, repressaliyalar, retorsiyalar va 
boshqalar); yuqori instansiyaning biror narsani tasdiklashi, ijozati. 
Iqtisodiy sanktsiyalar - bu davlatga, uning mansabdor shaxslariga yoki xususiy 
fuqarolarga nisbatan jazo sifatida yoki maqsadli siyosat va harakatlarni rag'batlantirish 
maqsadida undiriladigan jazolar. Iqtisodiy sanktsiyalar sayohat taqiqlari va eksport 
cheklovlaridan tortib savdo embargolari va aktivlarni musodara qilishgacha bo'lishi 
mumkin. Ta'rifga ko'ra, bunday sanktsiyalar sanktsiyalovchi yurisdiksiya tomonidan 
huquqni qo'llashga osonlikcha tobe bo'lmagan tomonlarga nisbatan qo'llaniladi. 
Iqtisodiy sanktsiyalar nomaqbul harakatlarni jazolash yoki oldini olish uchun harbiy 

---

805 
kuchga ega bo'lmagan siyosat vositasini taqdim etadi. Ular sanksiya qo‘ygan mamlakat 
chegaralaridan tashqarida keng qo‘llanilishi mumkin va global savdo va iqtisodiy 
o‘zaro bog‘liqlik kuchaygan bir sharoitda maqsadlariga qimmatga tushishi mumkin. 
Iqtisodiy sanktsiyalar, shuningdek, maqsadli hukumatlarga etarli bo'lmagan 
xarajatlarni va ularning eng zaif aholi qatlamiga nomutanosib xarajatlarni qo'yadigan 
aniq va samarasiz siyosat vositasi bo'lishi mumkin. Dunyoning eng yirik iqtisodiyoti 
va eng yirik savdo bloki sifatida AQSh va Yevropa Ittifoqi nomutanosib sanktsiya 
vakolatlariga ega. Iqtisodiy sanktsiyalar bir davlat tomonidan bir tomonlama yoki bir 
guruh davlatlar yoki xalqaro tashkilot tomonidan ko'p tomonlama qo'llanilishi 
mumkin.
Sanksiya choralariga quyidagilar kiradi: 
Embargolar - Savdo embargosi - bu mamlakat bilan savdo qilishni keng qamrovli 
taqiqlash, ammo u ba'zida gumanitar sabablarga ko'ra oziq-ovqat va dori-darmonlarni 
etkazib berish uchun istisnolarni o'z ichiga olishi mumkin. Kuba, Eron va Shimoliy 
Koreya uzoq vaqtdan beri AQShning savdo embargosiga duchor bo‘lgan. 
Eksport nazorati - Eksport cheklovlari belgilangan mahsulotlar, xizmatlar va 
intellektual mulkni maqsadli mamlakatlarga yetkazib berishni taqiqlaydi. Ular 
ko'pincha qurol-aslaha, harbiy qo'llanmalar bilan texnologiya yoki hozirda Rossiyada 
bo'lgani kabi, neft burg'ulash texnologiyalari va uskunalarini sotishni cheklaydi. 
Kapital nazorati – Kapital nazorati maqsadli mamlakatlar yoki sohalarga 
investitsiyalarni cheklashi yoki mamlakat emitentlarining xalqaro kapital bozorlariga 
kirishini keng miqyosda cheklashi mumkin. 7 
Savdo sanktsiyalari - Savdo sanktsiyalari muayyan mamlakatlar, mintaqalar yoki 
tarmoqlar uchun import nazoratini o'z ichiga olishi mumkin. 
Aktivlarni muzlatish yoki hibsga olish - Sanksiya yurisdiktsiyalaridagi aktivlar 
hibsga olinishi yoki muzlatilishi mumkin, bu ularni sotish yoki olib qo'yishni oldini 
oladi 
Sayohat cheklovlari - mansabdor shaxslar va xususiy fuqarolar, shuningdek, 
yaqin oila a'zolariga ruxsat beruvchi yurisdiktsiyalarga sayohat qilish taqiqlanishi 
mumkin.
Sanktsiyalarga misollar
Iqtisodiy sanktsiyalar orasida uyg’urlarga nisbatan inson huquqlarini buzgani 
uchun Xitoyning Shinjon viloyatidan AQSh importiga qo'yilgan cheklovlar kiradi. 
AQSh va Yevropa Ittifoqi, shuningdek, Rossiyaning 2014-yilda Qrimni Ukrainadan 

---

806 
anneksiya qilishi ortidan rossiyalik amaldorlar, sanoat va kompaniyalarga qarshi 
sanksiyalar joriy qildi. Aparteid davridagi Janubiy Afrikaga qarshi iqtisodiy 
sanktsiyalar ko'pincha u yerda ko’pchilik hukmronligiga tinch yo'l bilan o'tishga hissa 
qo'shdi. Saddam Husaynning Iroqiga qarshi sanksiyalar esa uning hukmronligini 
to'xtata olmadi va ba'zilar tomonidan "gumanitar falokat" deb ataldi. 
1.
Haidar, J.I., 2015."Sanctions and Exports Deflection: Evidence from Iran," Paris 
School of Economics, University of Paris 1 Pantheon Sorbonne, Mimeo 
2.
Hufbauer, Gary Clyde; Jeffrey J. Schott, Kimberly Ann Elliott 
Economic 
Sanctions Reconsidered: History and Current Policy
, 2nd ed., Washington, 
D.C.: Institute for International Economics, 1990. — s. 2. ISBN 978-
0881321364.
3.
https://www.investopedia.com/articles/economics/10/economic-
sanctions.asp

---

807