Международный научно-образовательный электронный журнал

ФИО автора:
 Patidinova Namuna Xusnidin qizi 
Andijon davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti 
Kimyo yo’nalishi II-bosqich talabasi 
Название публикации:
«XUSHBO`Y MODDALARNING TURLARI HAMDA 
KIYOVIY TARKIBI» 
Anotatsiya: 
Ushbu maqola xushbo’y moddalarning tarkibiy tuzilishi, kelib 
chiqishi hamda, xushbo’y moddalarni keltirib chiqaruvchi o’simliklarning tarkibi, 
o’simliklardagi xushboy moddalarning olinish usullari yoritib berilgan. 
 Kalit so’zlari: 
Aromoterapiya, smola, individual, efir moylari, parfyumeriya, 
muskus, parfyumeriya olmosi, ambra, koriandra, qizilmiyya, balzam, neft, anis, lavda, 
yasmin, yorongul, aromator. 
 
Xushbo`y moddalar – bu yoqimli hidga ega bo`lgan individual birikmalar yoki 
ularning aralashmalaridir. Ular tabiiy manbalardan yoki kimyoviy sintez yo’li bilan 
olinishi mumkin. O`ziga xos, odatda yoqimli hidga ega bo`lgan organik birikmalar 
bo`lib, ular parfyumerik va parfyumeriya iste`mol tovarlari, masalan, kosmetika, 
yuvish vositalari, matolarni yumshatuvchi va boshqa uy r`ozg`or buyumlarida 
qo`llaniladi. Xushbo`y moddalar iste`molchiga kerakli yangi hidni beradi yoki noxush 
hidlardan himoyalaydi. Xushbo`y moddalar aromoterapiyada ham qo`llaniladi va 
o`simlik mahsulotlarida mavjud bo`lishi mumkin. Xushbo`y moddalar yoki “atirlar” 
murakkab aralashmalar bo`lib, ular bir necha yuzlab turli xil xushbo`y moddalarni o`z 
ichiga oladi. Adabiyotlarda iste`molchi mahsulotlarini xushbo’ylash uchun 
ishlatiladigan 2500 dan ortiq aromatorlar ro`yxati keltirilgan. 
Hid beruvchi moddalar ta`m beruvchi moddalarga nisbatan ancha ko`p, lekin 
hozirgi kungacha ularning ilmiy asoslangan turlari mavjud emas. Shunga qaramasdan, 
amalda hidlarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: xushbo`y hid, meva hidi, gul 
hidi, quyuq hid, yem-hashak hidi, achigan narsalar hidi va boshqalar. 

---

707 
Xushbo`y moddalar tabiatiga ko`ra ikki xil: tabiiy va sintetik xushbo`y 
moddalarga bo`linadi.
Tabiiy xushbo`y moddalar ham yana ikki guruhga: o`siliklardan olinadigan 
xushbo`y moddalar, hayvonlardan olinadigan xushbo`y moddalarga bo`linadi. 
O`siliklardan olinadigan xushbo`y modddalar efir moylari, smolalar, balzamlar va 
quruq o`simlik materiallarining rangli xushbo`y moddalaridir. 
Efir moylari – gular (atirgul, yasmin, lavda), gul kurtaklari (chinnigul, yalpiz, 
yorongul,), meva (anis, koriandr) larining xomashyolaridan olinadigan uchuvchan 
yog`li suyuqliklardir. 
Hozirgi kunda yer yuzida 3000 ga yaqin xushbo`y moddalar tulari mavjud bo`lib, 
ulardan yarmi o`rganilib efir moylari olinmoqda. O`simliklar tarkibida efir moylari 
0,05-1,3 % gacha bo`lib, ba`zilari bundan mustasno. Masalan, arpobodiyonda 
taxminan 6%, qizilmiyyada turiga qarab 4%, koriandrda 1,6-2% gacha bo`ladi. 
Smola 

kimyoviy tarkibi jihatdan juda murakkab bo`lgan organik moddalar 
aralashmasidir. Tabiiy smolalalar normal fiziologik almashinuv natijasida o`simliklar 
tomonidan ajraladigan moddalardir. Ularga tropik o`simliklar, archa va qarag`aylar 
boy bo`ladi. 
Hayvonlardan olinadigan xushbo`y moddalar 

bu ayrim hayvonlar erkaklaridan 
quritilgan bezlari yoki ichki sekretsiya bezlarining ajralmasidan iborat. Bu turdagi 
moddalarga quyidagilarni misol qilishimiz mukin:
Ambrani “parfyumeriya olmosi” ham deyishadi, u qimmatbaho tosh kabidir. 
Ambra 

bu katta kashalot erkagining oshqozon shirasidir. Ambrani olish uchun 
hayvonlarni ovlash kerak emas, balki, ambra kitlar hayoti davomida o`zi dengiz 
suvlariga tushib, qirg`oqqa to`lqinlar bilan chiqarib tashlanadi.Ambra bo`laklarining 
og`irligi bir necha grammdan yuz kilogramgacha bo`lishi mumkin. 
Muskus – o`ziga xos aromatik modda. O`simlik va hayvonlardan kelib chiqishi 
mumkin. Hayvonlar muskuslari bu ayrim sut emizuvchilarning erkaklari muskus 

---

708 
bezlaridan ajratib olinadigan mahsulot. Tabiatda muskus hayvonlar tomonidan o`z 
hududini belgilash uchun ajratib chiqariladi. Muskus keskin harakterli hidga ega 
donador, shilimshiq jigarrang massa. Muskus juda murakkab kimyoviy tarkibga ega. 
Xushbo`y moddalarning yana bir turi bu sintetik ya`ni sun`iy xushbo`y 
moddalardir. Bular neft, yog`och, ko`mirlarni qayta ishlash mahsulotlari bo’lib, ular 
ikki guruhga bo`linadi: sintetik, organik sintez yo`li bilan neft, torf mahsulotlarini 
qayta ishlash mahsulotlari; sun`iy, o`simlik va hayvon moddalarini kimyoviy usullar 
bilan ajratib olinadigan moddalardir. 
Kundalik hayotimizni bir qismini turli xil hidlar tashkil qiladi. Bu moddalar juda 
keng tarmoqli bo`lib ularga ko`p bora duch kelamiz. Xushbo`y moddalar parfyumeriya, 
kosmetika, kir yuvish vositalari, kiyim-kechak, atir-upalar, oziq-ovqat va shu kabi 
sohalarda keng qo`llaniladi. 
Hozirgi vaqtda zamonaviy dunyoda parfyumeriya sanoati jadal rivojlanmoqda, bu 
yerda sintez qilinadigan deyarli barcha kosmetika va parfyumeriya mahsulotlari 
o`simlik ekstraktlaridan olingan ayrim aromatik yoki xushbo`y moddalarni o`z ichiga 
oladi. Bundan tashqari oziq-ovqat sanoatida ba`zi xushbo`y moddalar juda mashxurdir.
Ba'zi xushbóy ósimliklarning kimyoviy tarkibi va ba'zi xususiyatlarini keltirib 
ótishimizi mumkin: 
Nemis moychechak gullar tarkibida 0.2-1.9%gacha kók efir moyini tóplaydi. Bu 
ósimlik farkologik xususiyatlar yalliģlanishga qarshi, antiseptic, karinativ, shifobaxsh, 
tinchlantiruvchi va spazmalotik faollikni óz ichiga oladi. Moychechak ikkilamchi 
metabaloidlar sifatida 120ga yaqin kimyoviy tarkibi aniqlangan, shu jumladan 28 
terpenoid, 36 flovonoid va poatensial faollikka ega 52 qóshimcha birikmalardan iborat. 
Atirgul motioning tarkibida 226 turdagi birikmalar kirish aniqlangan. Shulardan 
184 nafarining miqdoriy ulishi 1%dan kam bólgan , 16 ta spirt, 15 ta aldegid, 14 ta 
kislota va bir qancha murakkab efirlardan tashkil topgan. 

---

709 
Geran moyining asosiy tarkibini geraniol-C10H17OH, yalpiz moyining asosiy 
qismini esa mentol-C10H19OH tashkil etadi. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.Xalq tabobati plus jurnali 2(7) 2021 yil 
2.https://hdburger.ru/uz/dushistye-veshchestva-zhivotnogo-proishozhdeniya-
naturalnye-dushistye-veshchestva/ 
3.ru.m wikipedia.org 
4.uz.m wikipedia.org 
5.Jurnal of Agranomy 5(3) 451-455. 2006 ISSN 1812-5379 

---

710