O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi, andijon davlat tibbiot instituti

Epidemiologiyasi.
Toun tibbiy o‗chog‗li infeksiyalardan xisoblanadi. 
Kasallik qo‗zg‗atuvchilarining tabiatda saqlanib kelishi - kemiruvchilar orasida 
doimo uchrab turishi bilan bog‗liq. Sichqon, kalamush, yumronqoziqlar orasida 
vaqti-vaqti bilan toun epizootiyasi kuzatilib, juda ko‗plab kemiruvchilar qirilib 
ketadi. O‗zbekiston sharoitida Buxoro, Navoiy viloyatlari va Qoraqalpog‗istonning 
katta qismini egallagan Qizilqum cho‗llari tounning tabiiy o‗chog‗i xisoblanadi. 
Kasallikning bir hayvondan boshqasiga o‗tishida va hayvonlardan odamga 
yuqishida burgalar katta rol o‗ynaydi. 
Uy xayvonlaridan tuya toun bilan kasallanishi mumkin. Odamga kasallik turli 
yo‗llar bilan yuqadi. Kasal hayvondan va bemorni parvarish qilganda teri orqali 
yuqadi. Toun mikrobi tutgan burga chaqqanida ham kasallik teri orqali yuqadi. 
Tounning o‗pka turi bilan og‗rigan bemor atrofdagilar uchun g‗oyat xavfli 
xisoblanadi. Uning balg‗ami bilan millionlab toun mikroblari ajralib, atrofga 
tarqaladi. Bunda mikrob sog‗lom odam tanasiga nafas yo‗llari orqali yuqadi. Toun 
bilan kasalangan tuyani so‗yganda, yoki go‗shtini iste‘mol qilganda mikrob teri 
yoki og‗iz orqali odam organizmiga tushadi. 
Patogenezi. 
O‗lat mikrobi organizmga teri va shilliq parda orqali kiradi. Teri 
orqali kirganida kamdan-kam (3-4 foiz) hollarda terida birlamchi affekt paydo 
bo‗ladi: terining o‗sha joyida avval dog‗, keyin tugunchaga, so‗ngra vezikula va 
pustulaga aylanadi. Pustula yorilgach, uzoq vaqt tuzalmaydigan yara paydo 
bo‗ladi. Ko‗pincha o‗lat mikrobi terida hech qanday o‗zgarish hosil qilmaydi va 
limfa tomirlari orqali regionar limfa tugunlariga boradi. Limfa tugunlari, ularning 
atrofidagi to‘qimalar yallig‗lanadi va o‗lat buboni paydo bo‗ladi. Ko‗pincha chov 
va qo‗ltiq osti limfa tugunlari zararlanadi. Bubonlar birlamchi va ikkilamchi 
bo‗ladi. Birlamchi bubonlar o‗lat mikrobi kirgan joyning yaqinida yuzaga keladi. 
Masalan, burga oyoqni chaqqan bo‗lsa, chov limfa tugunlarining zararlanishi 
birlamchi bubon xisoblanadi, ularni yallig‗lantiradi, boshqa limfa tuguniga o‘tsa, 

---

248 
ikkilamchi bubonlar deb yuritiladi. Birlamchi bubonlar erta paydo bo‗ladi va limfa 
tugunlari atrofidagi to‘qimalar ham yallig‗lanadi (periadenit). Ikkilamchi bubonlar 
keyinroq paydo bo‗ladi va bunda atrofdagi to‗qimalar zararlanmaydi (adenit). 
Qonda aylanib yurgan o‗lat mikrobi ba‘zan o‗pka to‗qimasiga o‗rnashib, uning 
yallig‗lanishiga sabab bo‗ladi (ikkilamchi pnevmoniya). 
Limfa tugunlaridan o‗lat mikroblari qonga tushadi va bakteriemiya 
boshlanadi. Qon orqali butun organizmga tarqalgan o‗lat mikroblarining bir qismi 
boshqa limfa tugunlariga o‗tib, ikkilamchi bubon rivojlanishiga olib keladi, 
intoksikatsiyani kuchayishi mononuklear-fagotsitar tizimni izdan chikarib, himoya
faoliyati yo‗qoladi va qon orqali butun organizmga bakteriya tarqaladi va bu 
septik shakli rivojolanishiga olib keladi.