Toshkent davlat yuridik universiteti

10.2.
 
bob Bankrotlik to‘g‘risidagi qarzdorning huquqiy holati va 
to‘lovga qobiliyatsizlik belgilari 
Tadbirkorlik faoliyati davomida pul majburiyatlari va majburiy 
to‘lovlar bo‘yicha qarzlarning to‘lanmasligi ushbu shaxslarning qarzdorga 
aylanishiga, unga nisbatan bankrotlik to‘g‘risidagi ishni qo‘zg‘atish va 
tegishli taomilni qo‘llashga asos bo‘ladi. Bankrotlik to‘g‘risidagi ishda 
turli ishtirokchilar qatnashmasin, qo‘llaniladigan barcha taomillarda 
1 Отахонов
Ф.Ҳ., Ибратова Ф.Б. Хўжалик судларида банкротлик ишларини кўришнинг ўзига хос 
хусусиятлари. Монография. – Т.: ТДЮИ, 2013. – Б. 22. 

---

239 
qarzdor alohida o‘ringa ega bo‘ladi, barcha protsessual harakatlar uning 
atrofida amalga oshiriladi. Biroq bankrotlik taomillarini qo‘llash uchun 
faqat qarzdor bo‘lishning o‘zi yetarli emas, unda to‘lovga qobiliyatsizlik 
belgilari mavjudligi talab etiladi. 
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 57-moddasi, 
Bankrotlik to‘g‘risidagi qonunning 1-moddasiga asosan davlat korxonasi 
va budjetdan taʼminlanadigan tashkilotlardan tashqari barcha shaxslarga 
bankrotlik to‘g‘risidagi ish qo‘zg‘atilishi mumkin. Bankrotlik to‘g‘risidagi 
qonunning umumiy qoidalari tijoratchi tashkilotlarga, yaʼni shirkatlar, 
jamiyatlar, xususiy korxona, ishlab chiqarish kooperativiga nisbatan bir xil 
qo‘llaniladi. Ular tomonidan tegishli majburiyatlar va (yoki) to‘lovlar 
majburiyati yuzaga kelgan kundan eʼtiboran uch oy davomida bajarilmasa, 
jami talablar eng kam ish haqi miqdorining kamida besh yuz karrasini 
tashkil etadigan bo‘lsa, sud bankrotlik to‘g‘risidagi ishni qo‘zg‘atishi 
mumkin. Bankrotlik to‘g‘risidagi qonunning IX bobida qarzdor yuridik 
shaxslar ayrim toifalari (shaharni tashkil etuvchi korxona hamda unga 
tenglashtirilgan korxona, qishloq xo‘jaligi korxonasi, bank, sug‘urtalovchi, 
qimmatli qog‘ozlar bozori professional ishtirokchilari) bankrotligining 
o‘ziga xos xususiyatlari keltirilgan.
Yuridik adabiyotlarda notijorat tashkilotga nisbatan bankrotlik 
to‘g‘risidagi ishning qo‘zg‘atilishi yoki qo‘zg‘atilmasligi to‘g‘risida bahs 
boradi. Ko‘pchilik olimlar notijorat tashkilotni tadbirkorlik faoliyati bilan 
shug‘ullanish faktidan qatʼi nazar, bankrotlik to‘g‘risidagi ishni 
qo‘zg‘atish mumkin deb hisoblashadi
1
. Olimlarning ayrimlari notijorat 
tashkilotga nisbatan bankrotlik to‘g‘risidagi ishni qo‘zg‘atish mumkin 
emasligini bildiradi
2
. 
Iqtisodiy nuqtayi nazardan notijorat tashkilotlarning faoliyati avans 
kapitalga bog‘liq bo‘lmaganligi sababli ularning to‘lovga qobiliyatsiz 
qarzdorga aylanish ehtimoli juda past. Bundan tashqari, notijorat tashkilot 
o‘z faoliyatida kreditlardan keng miqyosda foydalanmaydi. Bu esa 
to‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi normalarni ko‘rsatilgan shaxsga 
qo‘llash zaruratini shubha ostiga qo‘yadi. Boshqa tomondan holatga 
huquqiy baho bersak, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 40-
1
Телюкина М.В. Основы конкурсного права. – М., 2004. – С. 122; Жилинский С.Э. 
Предпринимательское право (правовая основа предпринимательской деятельности): учебник для 
вузов. – 8-е изд. 2007. – С. 865; Попондопуло В.Ф. Банкротство. Правовое регулирование: научно-
практическое пособие. – Москва: Проспект, 2012. – С. 75–76. 
2
Витрянский В.В. Новое в правовом регулировании несостоятельности (банкротстве) // Хозяйство и 
право. – 2003. – № 1. – С.4. 

---

240 
moddasida tijoratchi bo‘lmagan tashkilotlar daromad keltiradigan boshqa 
faoliyat bilan shug‘ullanishlari mumkinligi belgilangan. Notijorat 
tashkilotlarning shunday faoliyatni amalga oshirishi avans kapitalga 
murojaat qilish va kreditdan foydalanish zaruratini keltirib chiqarishi 
mumkin. Natijada to‘lovga qobiliyatsizlikka oid huquqiy normalarni 
ularga nisbatan qo‘llashga to‘g‘ri keladi. S.V.Lukyanova notijorat 
tashkilotlarga nisbatan bankrotlik to‘g‘risidagi ishni qo‘zg‘ashda 
“to‘lovsizlik” prinsipiga rioya qilishni, yaʼni qarzdor mol-mulki miqdori 
uning majburiyatlari miqdoridan kam bo‘lmasligini taʼkidlaydi
1
. 
V.F.Popondopulo esa notijorat tashkilotlarni ham to‘lovga qobiliyatsiz 
qarzdor bo‘lishi mumkin bo‘lgan shaxslar tarkibiga kiritadi
2
. Bildirilgan 
fikrlarni inobatga olgan holda bu vaziyatda tartibga solishning ikki 
usulidan birini qo‘llash lozim bo‘ladi, yaʼni: 
1) notijorat tashkilotlarga to‘lovga qobiliyatsizlikka oid normalar 
qarzdorlik faqat daromad keltiruvchi boshqa faoliyat natijasida vujudga 
kelgan taqdirdagina qo‘llash; 
2) qarzdorlikning paydo bo‘lish asoslaridan qatʼi nazar, to‘lovga 
qobiliyatsizlikka oid normalarni qo‘llash. 
Mushohada yuritadigan bo‘lsak, ikkinchi usul nisbatan to‘g‘riroq. 
Birinchi usulning kamchiligi shundan iboratki, daromad keltiruvchi boshqa 
faoliyat natijasida vujudga kelgan qarzdorlikni belgilash masalasi bo‘yicha 
bir xil sud amaliyotini taʼminlashning iloji yo‘q. Shu nuqtayi nazardan 
qarzdorlik paydo bo‘lish asoslaridan qatʼi nazar, bankrotlik to‘g‘risidagi 
ishni notijorat tashkilotlarga ham qo‘llash mumkin. 
Bankrotlik 
to‘g‘risidagi 
qonunning 
1-moddasi 
mazmunidan 
qonunning yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlarga nisbatan 
qo‘llanilishi, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanmaydigan jismoniy 
shaxslar ushbu munosabatlarda qatnasha olmasligini anglash mumkin. 
Аyrim olimlar to‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi normalarning 
fuqarolarga nisbatan qo‘llanilishini ijobiy jihat sifatida taʼkidlashadi, yaʼni 
bankrotlik to‘g‘risidagi ish oqibatida bajarilmagan majburiyatlardan 
qutulishga erishiladi
3
. Shuni alohida taʼkidlash lozimki, bajarilmagan 
majburiyatlardan qutulish to‘lovga qobiliyatsizlikning umumeʼtirof etilgan 
1
Лукьянова 
С.В. 
Несостоятельность (банкротство) некоммерческих 
организаций. 
[Электронный ресурс]: дисс. ... канд. юрид.наук. Рязань: РГБ, 2006. – С. 146–147. 
2
Попондопуло В.Ф. Банкротство. Правовое регулирование: научно-практическое пособие. – Москва: 
Проспект, 2012. – С. 75–76. 
3
Ткачев В.Н. Теоретические и практические проблемы правового регулирования несостоятельности 
(банкротства) особых категорий субъектов конкурсного права. Автореф. дисс. … док. юрид. наук. – 
М., 2008. – С. 30. 

---

241 
prinsiplariga mos kelmaydi va bu qarash nafaqat kreditorlarning talablari 
to‘liq va adolatli qanoatlantirilmasligiga olib keladi, balki to‘g‘ridan-
to‘g‘ri kreditorga zarar yetkazadi. Ko‘rsatilgan faktga tushunmaslik 
to‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi qonunchilikning konseptual qoidalari 
noto‘g‘ri qo‘llanilishiga olib keladi.
Hozirgi davrda to‘lovga qobiliyatsizlik (bankrotlik) huquqining 
rivojlanishi natijasida jismoniy shaxslarning to‘lovga qobiliyatsizligi bilan 
bog‘liq normalar rivojlandi. Аyrim davlatlarda qarzdor jismoniy shaxsni 
reabilitatsiya qilish uchun qarzdorlik miqdori alohida ahamiyatga ega. 
Masalan, Kanadada qarzdorning qarzi 75 ming Kanada dollaridan ortiq 
bo‘lsa, qarzlar restrukturizatsiya qilinishi mumkin
1
. 
Shunday qilib, “to‘lovga qobiliyatsiz qarzdor” kategoriyasining 
doktrinal mazmuni huquqiy tartibga solishdagi to‘lovga qobiliyatsizlik 
qarzdor tushunchasi bilan mos kelmaydi. Bankrotlik to‘g‘risidagi ish 
quyidagi shaxslarga nisbatan qo‘llanilishi mumkin: 
−
yuridik shaxslarga, shu jumladan notijorat tashkilotlar; 
−
yakka tartibdagi tadbirkorlar; 
−
budjetdan taʼminlanadigan tashkilotlar (nazariy jihatdan); 
−
jismoniy shaxslar (qarzlarni restrukturizatsiya qilish shaklida). 
Bankrotlik to‘g‘risidagi ishni qo‘zg‘atishda qarzdorning huquqiy 
holati muhim ahamiyatga egadir. Umumiy qoidaga ko‘ra bankrotlik 
to‘g‘risidagi ish qarzdorda to‘lovga qobiliyatsizlik belgilari (bankrotlik 
alomatlari) mavjud bo‘lganda qo‘zg‘atiladi. To‘lovga qobiliyatsizlik 
(bankrotlik) huquqining rivojlanish tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, 
dastlab bankrotlik to‘g‘risidagi ish to‘lovsizlik asosida qo‘zg‘atilganligiga 
guvoh bo‘lamiz. To‘lovsizlik deganda majburiyatlarning umumiy miqdori 
qarzdorning mol-mulki qiymatidan ortib ketishi natijasida qarzdorning pul 
majburiyatlarini bajarishga qodir emasligi tushuniladi. 
To‘lovsizlik asosida ishni qo‘zg‘atish kreditorlar manfaatlariga mos 
kelmas va kreditorlar bankrotlik to‘g‘risidagi ishni qo‘zg‘atish uchun 
qarzdorlik miqdori qarzdorning mol-mulki qiymatidan ortishini kutishlari 
lozim edi. Natijada davlatlar qonunchiligi va amaliyotiga oldin 
qo‘llanilmagan yangi kategoriya to‘lovga qobiliyasizlik belgilari kirib 
keld
2
. To‘lovga qobiliyatsizlik belgilarining afzalligi shundan iborat ediki, 
1
Жукова Т.М., Кондратева К.С. Судебнқе мероприятия по восстановлению платежеспособности 
граждан в России и за рубежом // Вестник Пермского университета. Юридические науки. – 2013. – 
№4. – С. 168. 
2
Кораев К.Б. Правовое положение неплатежеспособного должника: дисс. …док.юрид.наук. – Санкт-
Петербург, 2014. – С. 24. 

---

242 
agar qarzdor kreditorlar talablarini tegishli muddatlarda bajarishga qodir 
bo‘lmasa, qarzdorlik miqdori belgilangan summani tashkil etsa, kreditorlar 
yoki qarzdor bankrotlik to‘g‘risidagi ishni ochish to‘g‘risida sudga 
murojaat qilishlari mumkin bo‘lardi. 
Darhaqiqat, 
kreditorlarning 
tegishli 
miqdordagi 
talablari 
qanoatlantirmaslik bankrotlik to‘g‘risidagi ishni qo‘zg‘atishning asosiy 
sharti hisoblanadi. Ushbu qarzdorlik miqdorlarining qonun normalari bilan 
belgilanmasligi qarzlarni undirish jarayoni uzoq muddatga cho‘zilishiga 
olib keladi.
Bankrotlik 
to‘g‘risidagi 
qonunning 
4-moddasida 
to‘lovga 
qobiliyatsizlik belgilari bankrotlik alomatlari deb bayon qilingan. 
Germaniya To‘lovga qobiliyatsizlik statutining 17-moddasi
1
, Finlandiya 
Bankrotlik aktining 2-bobi 3-moddasi
2
va Korxonalar restrukturizatsiyasi 
aktining 1-bobi 6-moddasi 
3
, Belarus Respublikasining “Iqtisodiy 
nochorlik 
(bankrotlik) 
to‘g‘risida”gi 
qonuni 
9-,10-moddalari
4
, 
Qozog‘iston Respublikasining “Reabilitatsiya va bankrotlik to‘g‘risida”gi 
Qonuni 5-moddasida
5
ham bankrotlik to‘g‘risidagi ishni qo‘zg‘atish asosi 
to‘lovga qobiliyatsizlik belgilari yoki to‘lovga qobiliyatsizlik deb 
keltiriladi. Bundan tashqari, Bankrotlik to‘g‘risidagi qonunning bir nechta, 
yaʼni 4-, 5-, 156-moddalarida to‘lovga qobiliyatsizlikning belgilarini 
anglatuvchi qoidalar mavjud. Bankrotlik to‘g‘risidagi qonunning 4-
moddasida keltirilgan qarzdorning kreditorlar talablarini bajara olmasligi, 
5-moddasidagi qarzdorlik miqdori, 156-moddasidagi shaharni tashkil 
etuvchi korxona qarzdorligi to‘lovga qobiliyatsizlikning obyektiv tomonini 
anglatadi. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 1-fevraldagi 
“Bankrotlik taomillarini yanada soddalashtirish va sud boshqaruvchilari 
faoliyatini 
tubdan 
takomillashtirish 
chora-tadbirlari 
to‘g‘risida”gi
PQ–4146-son qarorida agar qarzdor yuridik shaxsga nisbatan jami talablar 
summasi eng kam ish haqi miqdorining kamida uch yuz karrasini tashkil 
etadigan bo‘lsa, qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorga yoki yakka tartibdagi 
tadbirkor maqomini yo‘qotgan jismoniy shaxsga nisbatan esa eng kam ish 
haqi miqdorining kamida yigirma karrasini tashkil etadigan bo‘lsa, sud 
tomonidan qo‘zg‘atilishi taklif etildi. Аmaldagi qonunchilikka ko‘ra 
1
 http://www.gesetze-im-internet.de/englisch_inso/ 
2
 http://www.finlex.fi/en/laki/kaannokset/2004/en20040120.pdf 
3
 http://www.finlex.fi/en/laki/kaannokset/1993/en19930047.pdf 
4
 http://pravo.by/document/?guid=3871&p0=H11200415&p1=1 
5
 https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31518958#pos=165;-54 

---

243 
qarzdorlik miqdori qarzdor yuridik shaxslar uchun besh karrasi, qarzdor 
yakka tartibdagi tadbirkorga yoki yakka tartibdagi tadbirkor maqomini 
yo‘qotgan jismoniy shaxslar uchun o‘ttiz karrasini tashkil etishi lozim. 
Shularga asosan to‘lovga qobiliyatsizlik belgilari hisoblangan qarzdorlik 
miqdorlariga o‘zgartirish kiritish maqsadga muvofiq. 
Qarzdorning ishni qo‘zg‘atish haqidagi arizasi zudlik bilan yoki o‘z 
vaqtida taqdim qilinmasligi oqibatida qarzlar undirilmasdan qolmoqda. 
Аmaliyotda odatda ariza kechiktirilgan qarzdorlikni undirish bo‘yicha 
hech qanday chora qolmaganda va ijro ishini yuritish daʼvomida qarzdor 
mol-mulki qarzni uzish uchun yo‘naltirilgandan keyin taqdim etilmoqda. 
Xorijiy davlatlar qonunchiligida qarzdorning bankrotligining oldini olish, 
uni kreditorlardan himoya qilish va o‘z vaqtida chora ko‘rish maqsadida 
to‘lovga qobiliyatsizlik xavfi asosida ham ishni qo‘zg‘atish mumkinligi 
belgilangan.