O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti V. Yu. Ahrorov

Uchinchidan
olomon tarkibida odamning ta’sirga beriluvchanligi ortadi, 
ikkinchi shart yuqumlilik esa ta’sirga beriluvchanlikning ortishi tufayli paydo bo‘ladi.
Bir so‘z bilan aytganda, olomon tarkibida ongli shaxs yo‘qoladi, ongsiz individ 
ustunlik qila boshlaydi, ta’sirga beriluvchanlik oqibatida butun olomonning fikri va 
hissiyoti bitta yo‘nalishga birlashadi, har qanday yuqtirilgan g‘oyani beto‘xtov 
amalga oshirish tendensiyasi paydo bo‘ladi. Odam o‘z-o‘ziga ega bo‘lmay qoladi, u 
irodasiz avtomatga aylanadi.
Olomon psixologiyasining yana bir xususiyati shuki, olomon uchun mantiq 
mantiqsizlikdan iborat. Uning uchun shubha ham, ishonchsizlik ham yo‘qoladi. Har 
qanday obraz assotsiativ – har bir odamda bir-biriga bog‘liq ravishda paydo bo‘ladi, 
har qanday shubha ishonchga aylanadi, har qanday antipatiya – salbiy hissiyot, nafrat 
tug‘diradi.
Olomonning mantiqsizligi, ishonuvchanligi uning kuchli 
avtoritetga, alohida obro‘li shaxsga bo‘ysunuvchanligiga sabab 
bo‘ladi. Olomon kuchnigina hurmat qiladi, o‘z qahramonidan 
qudratni, hatto kuch ishlatishni talab qiladi. Bu yerda go‘yoki 
132

---

inson psixikasiga xos bo‘lgan ikki qarama-qarshi (ambivalent) hissiyot – mazoxizm 
(azoblanish) va sadizm (azoblash, shafqatsizlik) baravar uyg‘onadi. Olomon o‘zi 
shafqatsiz, lekin ayni paytda u o‘ziga egalik qilishlarini, uni boshqarishlarini 
xohlaydi.
O‘zining qoloqligi tufayli olomon har qanday yangilikdan nafratlanadi va har 
qanday an’anaga bo‘yin egadi. Olomonga ta’sir ko‘rsatishni xohlagan odam o‘z 
fikrlarining mantiqiyligini o‘ylamasligi, o‘z fikrini yorqin ranglar, ehtiroslar bilan 
ifodalashi va har doim bitta fikrni takrorlashiga to‘g‘ri keladi. Aqlga emas ehtirosga 
murojaat qilish, ilohiyot pardasiga o‘ralgan g‘ayritabiiylik olomonni tiz cho‘kishga 
majbur qiladi.
Uilyam Mak-Dugallning ta’kidlashicha, olomon psixologiyasining eng hayron 
qolarli belgisi uning affektivliligi, qahr g‘azabining junbushga kelishidir. 
Qonuniyatga ko‘ra g‘azablangan odamni kuzatib turgan odamda ham o‘z-o‘zidan 
o‘xshash holat vujudga keladi va induksiya qonuniga ko‘ra individdan individga 
o‘tgan sayin g‘azab hissi kuchayib boraveradi. Olomon affekti (g‘azabi) shu darajaga 
yetadiki, u hech qanday sotsial norma, jilovlovchi omilni nazar-pisand qilmay 
qo‘yadi. Olomonning har bir a’zosi boshqalarga taqlid qilishga, ularga jo‘rovoz 
bo‘lib hayqirishga harakat qilaveradi.
Mak-Dugallning fikricha olomon g‘azabining ortib borishiga yuqumlilik va 
taqlidchanlikdan tashqari yana olomonning alohida har bir odamda cheksiz qudrat va 
bartaraf qilib bo‘lmaydigan xavf taassurotini uyg‘otishi ham sabab bo‘ladi. Ana shu 
qonuniyatlarni yaxshi bilgan terrorizm nazariyotchi va amaliyotchilari shafqatsiz 
terroristik aktlarni amalga oshirishda olomondan ustalik bilan foydalanmoqdalar, 
do‘ppi tor kelib, maqsad amalga oshmay qolsa olomonni o‘z maqsadlari yo‘lida 
qurbon qilib, tinch aholiga o‘q uzishdi, deb ko‘z yoshi to‘kishga ham zamin tayyorlab 
qo‘yishmoqda.