Ishlab chiqarish iktisodiyoti I

4.2. Texnika, texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil qilish – 
uning samaradorligini oshirishning bosh omillari 
Ishlab chiqarishning samaradorligini oshiruvchi amallar bu 
texnika, texnologiya, ishlab chiqarishni tashkil qilishdir. 
Texnika
(mashinalar, 
mexanizimlar, 
ishlab 
chiqarishni 
boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi) ishlab chiqarishni mex-
anizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish imkonini beradi.
Qisman va kompleks mexanizatsiyalashtirish va avtomat-
lashtirishni farq qilishga kelishib olingan.
Qisman mexanizatsiyalashtirish – mexanizatsiyalashtirishning 
boshlang‘ich shakli bo‘lib, u ishlab chiqarishning ayrim jarayonlari-
da, ko‘proq va asosiy va asosan asosiy jarayonlarda ko‘p mehnatini 
mashinalar mexanizimlari ishi bilan almashtirish bilan ifodalanadi 
(xarakterlanadi). Qisman avtomatlashtirilganida ishlab chiqarishning 
ayrim amallari va jarayonlari avtomatik mashinalar, mexanizmlar va 
uskunalar bilan, shu sonning ishtirokisiz amalga oshiriladi. Bu 
mehnat qurollari odatdagi, avtomatlashtirilmagan mashinalar orasida 
o‘zaro harakat qiladigan tizim tashkil qilmasdan ishlaydilar. Eng sa-
marali avtomat – dastgohlar ayrim xollarda mehnat unumdorligini 5 
– 10 hatto 20 barobarga ko‘taradilar.
Buning oqibatida zavodlarni qurish uchun ketadigan solishtirma 
kapital xarajatlar pasayadi, ishlab chiqarishning va mahsulotning 
rentabelligi o‘sadi, chiqarilayotgan mahsulotning sifati yaxshilanadi. 
Texnologiya
– xom-ashyoni qayta ishlash usullari va usullari 
to‘g‘risidagi fan sifatida yirik mashinasozlik sanoatining rivojlanishi 

---

62 
munosabati bilan u bilan bog‘liq ravishda paydo bo‘ladi. Hozirgi 
vaqtga kelib, sanoat ishlab chiqarishni texnologiyasi bilimlarning 
mustaqil tarmog‘i darajasigacha o‘sdi, juda keng nazariy va amaliy 
materiallar to‘pladi. Ta’riflovchi fandan u vatanimizdagi va ish-
chilardagi kashfiyotlar va ixtirolarga, ilg‘or tajribaga asoslangan aniq 
fanga aylandi.
Texnologiya ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirishga 
og‘ir va zerikarli darajada bir xil mehnatni qisqartirishga ta’sir qiladi. 
Ishlab chiqarish bilan mana shunday yaqin aloqasi natijasida 
texnologiya jonli va moddiylashgan mehnat xarajatlariga keskin 
ta’sir qila boshladi.
Texnologik jarayon
deb berilgan texnik talablarga muvofiq 
mahsulot olshi maqsadlarida material yoki yarim fabrikatlarning 
shakli, o‘lchamlari, xususiyatlarini izchillik bilan texnologik fan 
korxona va ilmiy – texnik taraqqiyotni boshqarish kabi fanlar bilan 
chanbarchas bog‘langan.
Texnologiyaning iqtisodiyot bilan aloqasi, masalan, odamlarning 
ishlab chiqarish jarayonidagi munosabatlari orqali nomoyon bo‘ladi. 
Ishlab chiqarish kuchlarining turli xil ya’ni o‘z – o‘zidan mehnat ja-
rayonilarning hamma holatlarining o‘zaro harakatini qamrab oluvchi 
munosabatlar texnologik munosabatlar deb ataladi ular o‘zaro hara-
katlarning «inson – fan – texnika – ishlab chiqarish – iqtsodiyot» tiz-
imiga shakillanadi.
Fan va texnika nazaridan insonning moddiy va ma’naviy 
ehtiyojlarini eng to‘la qondirishga yordam beruvchi texnologik ja-
rayonlargina optimaldir.
Har qanday ishlab chiqarish texnalogiyasining darajasi uning 
iqtisodiy ko‘rsatkichlari (foyda, mahsulotning belgi, ishlab chiqarish 
xarajatlari va boshqalar) ga xal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. Shuning 
uchun iqtisodchiga hozirgi zamon texnologik jarayonlari bo‘yicha 
yetarli darajada bilimlar, muhandisga esa iqtisodiyot sohasidagi 
bilimlar zarur bo‘ladi. Tadbirlar esa bilimlarning unisi va bunisini 
ham bilishi kerak.