O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov

Yadrî kuchlàri.
Yadrî mîdållàri hàqidà tushunchà
Ì à z m u n i :
 
yadrî kuchlàri; yadrî kuchlàrining õîssàlàri;
yadrîning tîmchi mîdåli; yadrîning qîbiq mîdåli.
Yadrî kuchlàri. 
Îldingi màvzudà nuklînlàrni bir butun yadrî
sifàtidà tutib turuvchi bîg‘lànish enårgiyasi hàqidà gàplàshdik.
Àmmî ulàrni yadrîdà tutib turuvchi kuch hàqidà håch nàrsà
dåmàdik. Bu kuch qàndày kuch bo‘lishi mumkin? Àgàr uni
nuklînlàr îràsidàgi o‘zàrî gravitatsion tîrtishish kuchi dåsàk,
bu àqlgà sig‘màydi. Chunki tîrtishish kuchi judà kichik. Ìàsàlàn,
ikkità prîtîn îràsidà o‘zàrî tîrtishish kuchi, ulàr îràsidàgi kulîn
tà’sir kuchidàn hàm 10
36
màrtà kichik. Bu kuch kulîn kuchi hàm
bo‘lishi mumkin emàs. Chunki yadrîdàgi prîtînlàr îràsidà
tîrtishish emàs, bàlki itàrishish kuchlàri màvjud bo‘lishi kåràk.
Prîtîn và elåktrnåytràl nåytrîn hamda nåytrîn–nåytrîn îràsidà
umumàn kulîn tà’sir kuchi bo‘lishi mumkin emàs. Bundàn
tàshqàri, elåktr õàràktårigà egà àtîmdàgi elåktrînning enårgiyasi
eV làr tàrtibidà bo‘lsà, yadrîdàgi nuklînlàrning enårgiyasi undàn
milliîn màrtà kàttàligini îldingi màvzudà qàyd etdik. Bulàrning
hàmmàsi, yadrîdà bizgà nîmà’lum bo‘lgàn bîshqà kuch màvjud,
dågàn õulîsàgà kålishimizga sabab bo‘ldi.
Yadrîni kulîn kuchi tà’siridà pàrchàlànib kåtishdàn sàqlàb
turàdigàn bundày tîrtishish kuchlàri 
yadrî kuchlàri
 dåyilàdi.
Nuklînlàr îràsidàgi bundày tà’sir kuchlàri kuchli tà’sir
dåyilàdi và ulàr quyidàgi õîssàlàrgà egà.
33-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

127
Yadrî kuchlàrining õîssàlàri.
1. 
Yadrî kuchlàri – tîrtishish
kuchlàri
.
2. 
Yadrî kuchlàri – qisqà màsîfàdà tà’sir etuvchi kuchlàrdir
.
Ulàrning tà’sir màsîfàsi 10
-
15
m àtrîfidà bo‘làdi. Yadrî kuchlàrining
tà’sir màsîfàsi 
yadrî kuchlàrining tà’sir ràdiusi 
dåyilàdi.
3. 
Yadrî kuchlàri elåktr zàryadigà bîg‘liq emàs. 
Prîtîn và
nåytrîn, ikkità prîtîn và ikkità nåytrîn îràsidàgi yadrî kuchlàri
bir õil.
4.
 Yadrî kuchlàri tîrtishish và kulîn kuchlàri kàbi màrkàziy
õàràktårgà egà emàs.
5.
 Yadrî kuchlàri to‘yinish õàràktårigà egà.
Hàr bir nuklîn yadrîdàgi bàrchà nuklînlàr bilàn emàs, bàlki
o‘z àtrîfidà jîylàshgàn chåkli nuklînlàr bilànginà o‘zàrî tà’sir-
làshàdi. Shuning uchun hàm bîg‘lànish enårgiyasining màssà sîni
À
gà bîg‘liqligi chiziqli õàràktårgà egà.
Shuni àlîhidà tà’kidlàsh kåràkki, hîzirgàchà yadrî kuchlàri
îõirigàchà o‘rgànilmàgàn. Shu bilàn birgà, yadrîdà sîf «prîtîn»
và sîf «nåytrîn» yo‘q, ulàrning o‘rnidà ikkità – musbàt và mànfiy
zàryadlàngàn yadrî mîddàsi màvjud, dåb hisîblànàdi. Yapîn fizigi
Õ.Yukàvàning g‘îyasigà ko‘rà, ulàr bir-birlàri bilàn uzluksiz
ràvishdà 
p
- måzîn dåb ataluvchi zàrràlàr àlmàshinib turishàdi.
Shundày bo‘lsà-dà, yadrîni qàndàyligini tàsàvvur qilishgà
intilgàn fiziklàr uning turli mîdållàrini yaràtishgàn. Bu mîdållàr-
ning hàr biri yadrîning u yoki bu õususiyatlàriniginà tushuntirib
bårà îlishini e’tirîf etsàk-dà, ulàrning ikkitàsi hàqidà mà’lumît
bårib o‘tishni lîzim tîpdik.