O‘zbеkistоn rеspublikаsi

k
3
– cho’michning to’lishini belgilovchi koeffitsientbo’lib, u maydalangan 
tog’ jinsi kattaligi, uning zichligi, cho’mich formasi va tog’ jinsi to’dasi balandligiga bog’liq 
bo’ladi; 
k
-tog’ jinslarining cho’michda qo’shimcha maydalanishi koeffitsienti;
T
-
tog’ 
jinslarini yuklash bo’yicha mashinaning ishlash vaqti;
T
vo
- 
mashinaning qo’shimcha texnologik 
operatsiyalarga (mashina manyovri, vagonetkalarni yoki temir yo’l tarkibini almashtirish uchun 
ketgan vaqt, kon massasini yukni ag’darib to’kadigan joygacha tashish uchun ketgan vaqt, ish 
vaqtida mashinalarni texnik qarovi ta’mirlash ishlarini bajarish uchun ketgan vaqt, temir yo’llarni 
uzaytirish uchun ketgan vaqt, yuklash-tashish ishlari va mashina konstruktsiyasi bilan bog’liq
boshqa yordamchi qo’shimcha ishlarga sarflanadigan vaqt va b.) sarflanadigan qo’shimcha vaqt . 
Yuklash mashinasi ekspluatatsion unumdorligi aniqlash uchun yuqorigilardan tashqari 
mashinasini uni ishlatayotganda mashinaning tashkiliy-texnik sabablarga ko’ra to’xtab turishlari, 
vagonetkalar yo’qligi, ehtiyot qismlar yo’qligi, energiya yo’qligi va h. e’tiborga olinib aniqlanadi. 
Skreper qurilmalar maydalangan tog’ jinsini yig’ishtirib olish, yetkazish va yuklash uchun 
mo’ljalangan kon uskunasi hisoblanadi. Skreper qurilmalarkonstruktiv sodda tuzilganligi, yetkazish 
va yuklash ishlarini bir vaqtda bajarish imkoniyati mavjudligi, nisbatan arzonligi, tortivchi 
lebyodkaning ish joyidan ancha masofada urnatilishi va boshqa uskunalarga nisbatan montaj-
demontaj ishlari osonligi tufayli konchilik korchonalarida juda keng qo’llaniladi (19.11.-rasm).
 
Skreper qurilma bilan rudani ish joyidan va qazish ish joyidan o’zining og’irligi hisobiga 
ishchi bo’shliqlarga oqib tushirilgan joydan, hamda tayyorlash kon lahimlaridan transport 
lahimlariga yetkazish va transport vositalariga yuklash uchun ishlari olib boriladi. 
Ko’p holatlarda ruda shaxtalarda ruda tushirgich qurilmalargacha yoki tog’ jinsini
vagonchalarga yuklovchi taxtakachlargacha yetkazish uchun keng qo’llaniladi. 
Skreper qurilmalar O’zbekistondagi barcha ruda va ko’mir qazish shaxtalarida, boyitish 
va qayta ishlash korxonalarida keng qo’llaniladi. Ularning qo’llanish shart-sharoitlari: 
-er ochiq yuzasida qiyaligi 30-40
0
qatlam usti bo’ylab tog’ jinslarini yetkazish; 
-qazish uchastkasidan tag qismidan ruda lahimga tushirilganda maxsus kon lahimlari
bo’ylab yetkazish; 

---

109 
-yupqa qatlamli qazish ish joylarida rudani ish joyi bo’ylab yetkazish.
Skreper qurilmalarlarning ekspluatatsion unumdorligi smenada 20tndan 350tngacha 
yetkazilishi mumkin. Kichik quvvatli skreper qurilmalar kon lahimi ke sim yuzasi kichikroq
bo’lgan tor qazish uchastkalarida ham samarali ishlatilishi mumkin. Katta quvvatli kon 
skreper qurilmalari ruda qalin yotqiziqli qazish ish joyi tag qismidan kon lahimiga 
tushirilganda yetkazish uchun qo’llaniladi. Bu holatda ruda 20-30m masofaga 
rudatushirgichgacha yoki vagonchalarga groxotli yuklash uskunasigacha yetkaziladi va 
yuklash ishi bajariladi. Ayrim holatlarda rudani qiya kon lahimlari bo’ylab 150 m masofagacha 
tashishda ham ishlatiladi. Umuman olganda skreper qurilmalar yupqa qalinlikdagi yoki kam 
zahirali yotqiziqlarni qazishda, asosiy yotqiziqdan uzoqroq joylashgan zahiralarni qazib 
olishda, yillik unumdorligi kichik korxonalarda, hamda yon tomon tog’ jinslari barqaror 
bo’lmaganda kichik kesim yuzali kon lahimlarini o’tish zaruriyati bo’lganda va o’zi yurar 
mashinalar va uskunalar ishlatilishi mumkin bo’lmagan sharoitlarda qo’llaniladi.
Skreperlar ishchi a’zosining (idishi) konstruktsiyasi turlari bo’yicha sidirg’ichli, yashikli 
va sidirg’ichli-yashikli turlarga bo’linadi.Sidirg’ichli skreper ishchi idishi qattiq bog’langan va 
sharnirli yig’ishtiriladigan konstruktsiyali turlarga bo’linadi. Bu skreperlar bir sektsiyali va 
ko’p sektsiyali bo’ladi.Qattiq va qoyasimon rudalarni yig’ishtirishda va yetkazishda 
marganetsli po’latdan quyilgan, yig’ishtiriladigan skreperlar samarali ishlatiladi. CHunki ular 
ish jarayonida ishchi a’zo bilan tog’ jirsini lahim kesimi eni bo’yicha to’liq qamrab oladi; ortga 
salt qaytishida cho’mich ort devori yig’ishtiriladi va shuning hisobiga skreper kam qarshilikga 
uchraydi, hamda tog’ jinsi to’dasi ustidan bemalol oshib o’tadi. 
Ishlab chiqarish sharoitida skreperlashning turli sxemalari qo’llaniladi: to’g’ri chiziqli 
yo’nalishda yetkazish ishlarida ikki barabanli; keng kamerali ish joylarida biror burchak 
ostida yetkazish ishlarida ikki- uch barabanli skreper lebyodkalar qo’llaniladi.Rudani biri-
biriga burchak ostida joylashgan yoki birin-ketin ishlash holatida, yoki alohida lahimlarda 
o’rnatilgan ikkita ikki barabanli skreperlar; yoki bitta uch barabanli skreperlar 
qo’llaniladi.(19.11.-rasm).Ikki barabanli lebedka ishlatilganda oldin “burchakdan oldingi” ruda
ajratib olinadigan ilgakli ikki tomonli blokli skreper bilan tashiladi, keyin esa eng oxirgi 
blokdan sim arqon olinadi va bitta blokda qoldiriladi, hamda ruda yaqindagi blok yordamida 
lebyodka tomon yetkaziladi. 

---

110 
 
Uch barabanli lebyodkalar qo’llanilganda to’ldirilgan skreper idishi bitta bosh sim arqon 
yordamida birinchi kon lahimi bo’ylab, ikkinchisi bilan esa ikkinchi kon lahimi bo’ylab 
yetkaziladi.