O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

muddatlariga qat’iy rioya qilish bo’yicha qarzdorning majburiyatlariga 
muvofiq
: 

muddatidan oldin qaytarish huquqiga ega bo’lgan majburiyatlar; 

muddatidan oldin qaytarish huquqiga ega bo’lmagan majburiyatlar. 
Moliyaviy bozorda keskin o’zgarishlar sodir bo’lgan paytda qarz majburiyatlarini 
muddatidan oldin qaytarish (uzish) masalasi alohida dolzarblik kasb etadi. Masalan, 
qarz oluvchi yillik qat’iy daromadli 12%li obligatsiyalar chiqargan va bir yildan 
so’ng foiz stavkasi pasayib, 6%ga teng bo’lgan bo’lsin. Bunday vaziyatda qarzdor 
keskin yo’qotishlarga, investor esa aksincha, katta yutuqlarga ega bo’ladi. Agar 
obligatsiyalar muddatidan oldin qaytarish huqu-qiga ega holda chiqarilgan bo’lsa, 
yangi qarzni chiqarish va ularni joylashtirish hamda eski qarzni qaytarib, investor 
o’z yo’qotmalarini kamaytirishi mumkin. 
Qarzlarni qaytarishning ikki usuli bo’lishi mumkin: 

bir vaqtning o’zida; 

qismlarga bo’lib. 
Agar qarzlar qismlarga bo’linib qaytarilayotgan bo’lsa, qaytarish muddatlari 
bo’yicha qarz summalarining taqsimlanishiga ko’ra quyidagi uch variant bo’lishi 
mumkin: 
1) aniqlangan davr, masalan, 4 yil ichida teng qismlarga bo’lib qaytarish. Bu 
holda, masalan, qarzning summasi 10 mln. so’m bo’lsa, har yili 2,5 mln. so’mdan 
qaytariladi; 
2) oshib boriladigan qismlarda. Masalan, birinchi yil 1 mln. so’m, ikkinchi yilda 
– 2 mln. so’m, uchinchi yilda – 3 mln. so’m va to’rtinchi yilda – 4 mln. so’m. 
Qarzdorning daromadlari yildan-yilga o’sib (oshib) borayotgan paytda bu tizim juda 
qulay hisoblanadi. Masalan, boshqa sharoitlar teng bo’lgan taqdirda, ishbilarmonlik 
faolligining oshishi natijasida soliq tushumlari o’sishi ko’zda tutiladi yoki qurilishga 
qarz mablag’lari jalb qilingan obyekt, sekin-astalik bilan o’z quvvatiga ega bo’la borib, 
yildan-yilga kattaroq summada foyda keltira boshlaydi; 
3) pasayib boradigan qismlarda. Masalan, birinchi yilda – 4 mln. so’m, ikkinchi 
yilda – 3 mln. so’m, uchinchi yilda – 2 mln. so’m va h.k. Bunday tizim qarzdorning 
daromadlarini pasayishi yoki xarajatlarining ortishi kutilayotgan paytda afzalliklarga 
ega va ustuvor ahamiyat kasb etadi.