O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

foydalilikning cheklanganligi 
nazariyasi
ning tarqalganligi bilan xarakterlanadi. Bu nazariya marksistik 
ta’limotga qarshi reaktsiya (aks ta’sir) sifatida maydonga kelgan edi. Bu nazariya 
moliya sohasiga ham tegib o’tdi. Uning vakillari, o’z baholashlaridagi katta 
farqlarning mavjud bo’lishiga qaramasdan, mehnatning qiymat nazariyasiga 
qarshi chiqdilar va uni sotib oluvchilarning xohish-istaklari (ustuvorlik berishlari) 
yordamida aniqlanadigan baholar tahlili bilan almashtirdilar. Muhim moliyaviy 
kategoriyalar bo’lgan davlat xarajatlari va soliqlar ular tomonidan davlat va 
xususiy shaxslar o’rtasidagi ko’psonli individual bitimlar sifatida talqin qilindi. 
Bir vaqtning o’zida, ularning fikricha, davlat xizmatlarining cheklangan 
foydaliligi soliqlarning cheklangan foydaliligi bilan hamnafas bo’lmog’i lozim 
edi. 
Birinchi jahon urushiga qadar iqtisodiy fan, asosan, tadbirkorlik erkinligi 
printsipiga tayangan holda, davlat va uning moliyasini mamlakat iqtisodiyotiga 
aralashuviga nisbatan qarshi turdi. Ishlab chiqarish va taqsimlashni davlat 
tomonidan tartibga solish faqat Birinchi jahon urushi yillaridanoq amalga oshirila 
boshlandi. Jahon iqtisodiy tanazzuli yillariga (1929-1933 yillar) kelib bu jarayon 
yanada kuchaydi. 

---

321 
J.M.Keyns nazariyasi
. Ingliz iqtisodchisi J.M.Keynsning (1883-1946 
yillar) iqtisodiy nazariyasi davlat tomonidan tartibga solishda kapitalistik ishlab 
chiqarishning ehtiyoji sifatida vujudga keldi hamda u moliyaviy kontseptsiyani 
shakllantirishga va moliyaviy siyosatni ishlab chiqishga juda katta ta’sir ko’rsatdi. 
Keynscha tavsiyalar, uning turli xildagi modifikatsiyalari bilan birgalikda, uzoq 
yillar davomida turli davlatlarning amaliyotida foydalanildi. J.M.Keyns 
moliyaviy kontseptsiyasining asosida “samarali talab” g’oyasi yotadi. 
Iqtisodiyot 1929-1933-yillardagi og’ir tsiklik tanazzulni boshdan 
kechirayotgan bir paytda J.M.Keyns o’zining nazariyasini “Bandlik, foiz va 
pulning umumiy nazariyasi” nomli asarida (1936-yil) bayon etib, maydonga 
chiqdi. Unda nobarqaror rivojlanish sharoitida davlat iqtisodiyotga aralashuvining 
zarurligi asoslab berildi. Moliyaviy kategoriyalar va birinchi navbatda, davlat 
xarajatlari ana shunday aralashuvning instrumentlari hisoblanishi kerak. Ularning 
shakllanishi, tarkibiy tuzilmasi va o’sishi “samarali talab”ga erishishning muhim 
omillari bo’lmog’i lozim. Soliqlar va qarzlar hisobidan davlat xarajatlarining 
o’sishi tadbirkorlik faoliyatini jonlantirishi va milliy daromadning ko’payishini 
ta’minlashi hamda ishsizlikka barham berishi mumkin. Bu maqsadga erishi 
uchun, muallifning fikricha, davlat faqat o’z xarajatlarining darajasini oshiribgina 
qolmasdan, balki shaxsiy va investitsion iste’molga ham o’z ta’sirini ko’rsatishi 
kerak. 
J.M.Keyns soliqlar va ularning asosiy “psixologik qonun”ga ta’siri 
masalalariga alohida ahamiyat bergan. Ana shu “qonun”ga muvofiq, insonlar o’z 
iste’mollarini oshirib borishga moyildir. Lekin bu moyillik ular daromadlarining 
oshganchalik darajasida emas. Bu narsa, o’z navbatida, tovarlarga bo’lgan 
talabning pasayib ketishiga va ishlab chiqarishning qisqarishiga olib keladi. 
Davlat ana shunday “qonun”ning paydo bo’lishiga to’sqinlik qilishi hamda soliq 
tushumlari, qarzlar hisobidan o’z xarajatlarini oshirish yoki turli metodlar orqali 
xususiy investitsiyalarni rag’batlantirish yo’li bilan etmayotgan talabni to’ldirishi 
kerak. Uning formulasi quyidagicha: