Qarshi davlat universiteti «qiyosiy pedagogika»

 
3.2. B.Xolmzning ma’lumotlar taksonomiyasi. Qiyosiy –tadqiqot metodlari. 
Qiyosiy tadqiqotlarning bosqichlari. Induktiv metod, gipotetik- deduktiv 
metod. Qiyoslash metodining tuzilishi: deskripsiya, interpretasiya, qiyoslash. 
Davlatlararo, OO'Yulariaro ta’lim tizimini qiyoslash bosqichlari 
 
Ijtimoiy va maishiy hayotda yuzaga keladigan turli hodisa va voqealarning 
ifodalanishiga, jarayonlarning yuzaga kelishi va kechishiga (dinamikasiga) e’tibor 
qaratsak, ularning zamirida ta’lim-tarbiya, aniqrog’i, uning hosilasi sifatida biron 
bir xulq modeli namoyon bo’lishini kuzatish mumkin. Bu masalaga pedagogik 
faoliyatning manfaati nuqtai nazari bilan qaraganda, ta’lim-tarbiya berish 
jarayonida professor-o’qituvchilar qator vazifalarni bajarishi kuzatiladi. Bu 
vazifalarning muhimlari sifatida - axborot berish, dunyoqarashni shakllantirish, 
hayot yo’lini tanlashni o’rgatish, madaniylashtirish, muloqotga tayyorlash 
(jumladan kasbiy), maqsadni shakllantirishni o’rgatish kabilarni ko’rsatib o’tish 
mumkin. Yurtboshimizning o’qituvchi va murabbiylar kuni munosabati bilan 
bildirgan tabrik nutqida mazkur masalaga alohida e’tibor qaratib, jumladan: “Bu 
dunyoda har qaysi ongli inson - qaerda ishlamasin, qanday kasbu - kor, lavozim 
egasi bo’lmasin, unga bilim va tarbiya berib, hayotga yo’llagan muhtaram 
o’qituvchi va murabbiylari oldida hamisha qarzdorlik hissi bilan yashaydi. 
Haqiqatan ham, o’zining ko’z nuri, qalb qo’ri, butun borlig’ini bag’ishlab, 
barchamizga ezgulikdan saboq bergan, otadek mo’’tabar, onadek mehribon siz, 
aziz ustozlarning hech narsa bilan o’lchab, baholab bo’lmaydigan mashaqqatli va 
sharafli mehnatingiz uchun har qancha tahsin va tashakkurlar aytsak, arziydi”2 deb 
ta’kidlagan. 
Bu 
vazifalarni 
amalga 
oshirish 
professor-o’qituvchilar 
talaba(tinglovchi)larni faqatgina o’quv faoliyatini emas, balki ularni o’zlarini 
namoyon etish, darsga va atrofdagilarga bo’lgan munosabatini, intilishlarini, 
qiziqishlarini, e’tiqodi va ta’limga bo’lgan munosabatini ham o’rganib borishadi. 
Bunda ular asosan kuzatuv, suhbat (diagnostik), kontent tahlil (yozma nazorat 
ishlarini sharhi), ekspertcha so’rov (boshqa ustozlarning fikrini inobatga olish 
(bilib olish)), faoliyat mahsulini o’rganish (ijobiy yoki salbiy xulq modelini 
o’rganish) kabi usullardan foydalanib, tahlilni amalga oshirib, galdagi kasbiy 2 
http://xs.uz/
vazifalarni belgilash (kasbiy darajada qaror qabul qilish) uchun 
axborot jamlaydi. Axborot alohida pedagogik vaziyat, pedagogik faoliyat, shaxsiy 
yoki ta’lim oluvchilarning o’quv faoliyati, shaxsiga, o’quvchilar jamoasiga 
taalluqli bo’lishi mumkin. Bundan ko’zlangan maqsad to’g’ri qaror qabul qilish 
jarayonini ta’minlashdan iborat.__ tahlil, murakkab tafakkur operastiyasi 
hisoblanib, uning yordamida predmet va jarayonlar (hodisalar) aniq o’lchov 
birligiga ega bo’lgan usullar vositasida yaxlit tarzda yoki alohida qismlarini turli 
belgi va xususiyatlari bo’yicha aloqadorlik darajasini belgilab beradi. 
Ko’rsatishicha, tahlil tushunchasi quyidagi tasniflarga ega: 

---

1. Narsa, hodisa va shu kabilarni mohiyat, qonuniyat va boshqa 
jihatlardan tekshirish, o’rganish ishi; 
2. Biror narsa, ma’lumot va shu kabilarni ma’lum nuqtai nazardan 
o’rganish, baholash; 
3. Biror narsaning tarkibini belgilash va uning mohiyatini tadqiq 
etish. 
6 Pedagogik faoliyatni takomillashtirishda tahlil amaliy mazmun kasb 
etib, ta’lim-tarbiyaning sifatini ta’minlash uchun xizmat qiladi. Yuzaga 
kelgan pedagogik muammoning (masalan, pedagogik nizo) sabablarini aniqlash, 
uni kechishining davriyligini bilish uchun, nizoning vujudga kelishiga ta’sir 
ko’rsatgan omillarni, bunda avvalo qaysi qonuniyatlarga (ular tabiiy yoki sun’iy 
bo’lishi mumkin) amal qilinishini bilish lozim bo’ladi. Tahlil, intellektual 
faoliyatning yuqori bosqichi hisoblanib, hodisa, jarayon (jumladan pedagogik 
jarayonni), raqam va dalillarni aloqadorlik darajasini belgilab berishda namoyon 
bo’ladi. Tahlil, faoliyat shakli sifatida rivojlanib, bugungi kunda tahlilning turli 
shakli va tahlilning turli usullari vujudga keldi. Negaki, har qanday muammoni, 
shu jumladan pedagogik faoliyat doirasida vujudga keladigan “X-viziyat”larni 
konstruktiv kechishini ta’minlash uchun tahlil amaliy ahamiyat kasb etadi. 
“Insonlar hamma vaqt jamiyat hayotida sodir bo’ladigan turli voqea va 
hodisalarning kelib chiqish sabablarini aniqlash masalasi bilan qiziqib kelishgan. 
Dastavval, buning uchun, voqea hodisalar shaklan qiyoslanib, ularning mazmun va 
mohiyatiga ko’p ham e’tibor qaratilmagan bo’lishi mumkin. Bu barcha intilishlar 
hayot davomida paydo bo’ladigan turli to’siqlarni bartaraf etish, paydo bo’lgan 
muammolarning echimini toppish maqsadida amalga oshirilganki, uni biz shartli 
ravishda tahliliy faoliyat shakllanishining birinchi bosqichi deb ko’rsatsak xato 
qilmagan bo’lamiz”7. 
Yu.Surmin “Teoriya sistem i sistemnыy analiz” deb nomlangan o’quv 
qo’llanmasida: tahliliy faoliyatning ibtidosi Suqrotga borib taqaladi, masalalarni 
hal etishda u dialogdan (muammoni echimini topish (aniqlash) usuli sifatida – 
S.R.) foydalanib, munozaralar asosida dalillarni keltirishga musharraf bo’lgan deb 
munosabat bildirgan. 
Tizimlarni tavsiflashda ularning turli jihatlariga e’tibor qaratiladi, tizimni 
tavsiflashda quyidagi bosqichlarga amal qilinadi: Funkstional tavsif bosqichi, 
bunda alohida funkstiyalar ko’rib chiqiladi, ya’ni tizim faoliyatining algoritmlariga 
e’tibor qaratiladi. Funkstiya deganda, maqsadga etaklovchi xossalar nazarga 
tutiladi. Bunda funkstional yondashuv asosida tizimning bajariladigan funkstiyalari 

---

baholanadi. Tizimning faoliyatmandligini aniqlash tizim holatini belgilash, 
taktizimlarni boshqarish qonuniyatlarini belgilab olish uchun imkoniyat yaratadi. 
Morfologik tavsif bosqichida tizim ajratgan unsurlarning tarkibi va ularning 
aloqadorlik darajasi hamda tizimning tuzilmaviy jihatlari tasvirlanib, tasvirning 
to’liqligi va qismlarga ajratilganligi ko’rsatiladi.
Axborotli tavsif bosqichida tizimning funkstional va morfologik xususiyatlarini 
ichki va tashqi axborotlarning sifati bilan bog’liqligi belgilab olinadi. 
Tizim ma’lum munosabatlar vositasida atrof-muhit bilan o’zaro aloqada 
bo’lishidan dalolat beradi. Bu munosabatlar o’zida:
-tashqaridan keladigan (stimul) turtkilarni – (inputs) kirishlarni va atrof-muhitga 
chiqadigan barcha ta’sirlarni – (outputs) chiqishlarni jamlaydi. 
Tizimga nisbatan turtkilar, ya’ni stimullar ikki xil shaklda bo’lishi mumkin. Ularga 
talab va qo’llab-quvvatlashni keltirish joizdir. 
Talab-turtkilar (stimullar) quyidagi shaklda amal qiladi: 
-qadriyatlar va xizmatchilarning ish haqi, mehnat sharoitlari, 
ta’lim, sog’liqni saqlash va boshqalarni taqsimlashga oid (stimul) turtkilar; 
fe’l-atvorni tartibga solishga oid (stimul) turtkilar (barqarorlikni ta’minlash); 
-kommunikastiya va axborotga oid turtkilar. Bularga, axborotdan erkin va teng 
foydalanish huquqi va boshqalar kiradi.
Qo’llab-quvvatlash turtkilar (stimullar)ga quyidagilarda ifodalanadi: 
-fuqarolarning qonunlarga rioya qilishi; 
-ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishi; 
-rahbariyatga munosabati va rasmiy\qonuniy axborotga e’tibori; 
-xizmatlar ko’rsatishi va tizimni moddiy jihatdan moliyalashtirishi. 
Kirishga keluvchi talab-turtkilar va qo’llab-quvvatlash turtkilari tizim tomonidan 
chiqish signallariga aylantiriladi yoki quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: 
-qonun me’yorlarni yaratish; 
-qadriyatlar va vazifalarni taqsimlash; 
-jamiyatda xulq va o’zaro aloqalarni tartibga solish. 
Chiqish signallari atrof-muhit – shu idora xodimlari jarayonga ma’lum ta’sir 
ko’rsatadi, javob qaytaradi. 
Tizim va uning strukturasi 

---

Tizimning modifikastiyalashtirilgan modeli (D. Iston bo’yicha). 
“Tizim” tushunchasi o’z mohiyatiga ko’ra, ierarxik jarayon, chunki u tizim haqida 
tushunchalarning xuddi tizimning tashqi muhit bilan o’zaro hamkorligini 
ifodalaydigan, yirikroq tizimning ayrim qismi, o’zining ba’zi yaxlitligi va shaxsiy 
bo’lakchalari yig’indisini ko’zlaydi.9 Tizimning muhim jihati voqelikning ichki 
tarkibiy qismlariga egaligi, ushbu qismlar orasida pog’anali buysunishning yuzaga 
kelishi hamda bu qismlarning nisbiy mustaqilligida aks etishidir. 
Shuningdek ilmiy adabiyotlarda “tizim” va “sistema” iboralari sinonim, aynan bir 
xil ma’noli so’zlar tarzida qo’llanadi. Falsafiy qomusiy lug’atda: “tizim”, sistema 
(qismlardan iborat butun) – o’zaro munosabat va aloqada bo’lgan, muayyan 
yaxlitlikni hosil qiluvchi ko’p qismlar (elementlar) majmui”, - deb ta’rif 
berilgan11. Yana shu manbada quyidagi izohlarni uchratish mumkin. “Sistema” – 
yaxlit bir butunlik sifatida tashkil topgan ob’ektni ifodalovchi ijtimoiy-falsafiy 
kategoriya. Odatda, sistemani eng muhim umumiy tarzida elementlar o’rtasidagi 
o’zaro aloqalar birligi sifatida ta’riflaydilar. “Sistema” tushunchasi o’z ma’nosiga 
ko’ra “aloqa”, “element”, “butun”, “birlik”, “struktura”, (elementlar o’rtasidagi 
aloqalar sxemasi) tushunchalari bilan bog’liq. Ushbu o’rinda sistemali tadqiq 
etishning asosiy vazifalari: sistema elementlari, aloqalari va strukturasini, 
elementlar o’rtasidagi bog’liqlikni ajratishdir. 
Sistemaning mohiyatini metodologik tushunishga ko’ra sistemalilik ob’ekt va 
hodisaning o’z hossasi deb emas, balki faoliyatning aniq bir maqsadga 
yo’naltirilishi, tafakkurni tashkil etish sifatida ta’riflanadi. 
Tahlilga (jumladan tizimli tahlilga) bugungi kunda faoliyatning alohida turi sifatida 
qarab kelinmoqda.
Usul, biron bir natijaga erishish vositasi hisoblanib, reallikni amaliy yoki 
nazariy jihatdan o’rganish tarzi. Muammoni alohida tartib asosida o’rganish uchun 
qo’llaniladigan harakatlar ketmaketligini ta’minlash uchun, aniq o’lchov birligiga 
(son, foiz, ball, gramm, kilogramm, shakl, rang, koeffistent, o’rin va b.) ega 
bo’lgan majmuadir. Oliy ta’limni tizimli tahlilni amalga oshirish uchun turli usullar 
tanlanishi mumkin. Nisbatan ko’proq qo’llaniladiganlari sifatida quyidagilarni 
ko’rsatib o’tish mumkin: 
- so’rov (anketa tarzida yozma, og’zaki savol-javob (masofali)) usuli; 
- hujjatlarni o’rganish (DTS, hisobot, xulosalar va b.) usuli; 
- faoliyat mahsulini o’rganish (insho, maqola, talabalarning bilimi va 
b.) usuli; 
- alohida holatlarni o’rganish (alohida pedagogik vaziyatni. Masalan, 
a’lochilar guruhini, faollarni va b.) usuli; 

---

- qiyoslash (raqamlar, dalillar, bildirilgan fikr va munosabatlarni 
qiyoslash) usuli; 
- suhbat (nutq muloqoti yordamida bevosita yoki bilvosita ma’lumot 
olisht) usuli. 
- biografik (kishini uning tarjimai holi bilan bog’lik bo’lgan 
xujjatlar orqali o’rganish) usul; 
- intervyu (muammoga oid bo’lgan savollarga berilgan javob 
tariqasida axborot to’plash) usuli; 
- kuzatish (kishining harakatlarida namoyon bo’ladigan turli 
holatlarni hisobga olish, biron bir jarayonni kechishiga oid axborot olish) 
usuli; 
- sostiometriya (J. Moreno tomonidan tavsiya etilgan bo’lib, o’zaro 
munosabatlar tuzilishi bilan psixologik qovushuvchanlikni aniqlash 
maqsadida guruh va jamoalardagi shaxslararo munosabatlarni o’rganish. 
Bugungi kunda sostiometriyani turli variantlari ishlab chiqilgan) usuli;
- test (standartlashtirilgan sinov bo’lib, uning yordamida u yoki bu xildagi psixik 
jarayon baholanib, shaxsni bir butunligicha o’rganish mumkin) usuli; 
- eksperiment (muammoli vaziyatni hal qilish jarayoni, hattoki shaxsning his-
tuyg’ulari, xarakteri, qobiliyati, aql-zakovatini o’rganish mumkin. Bunda, ob’ektga 
ta’sir etadigan barcha omillar kat’iy nazorat kilgan holda kuzatiladi) usuli; 
- modellashtirish (jarayonni bilvosita o’rganishga asoslangan bo’lib, bunda biron 
ob’ektning xususiyatlarini o’rganish uchun maxsus ravishda to’zilgan boshka 
ob’ektda qayta xosil qilish tushuniladi) usuli; 
- prognozlash (biror-bir hodisaning kelajaqdagi holati haqidagi mulohaza) usuli; 
- ekstrapolyastiya (lot. ekstra-tez, polio-silliqlayman, to’g’rilayman) biror 
hodisaning alohida qismini kuzatish natijasida olingan xulosani shunga o’xshash 
hodisaning boshqa bir qismiga, boshqa hududiga (manzilga, joyga) tadbiq etish) 
usuli. 
Shu bilan birga biografik va tarixiy-qiyosiy usullarni ham ko’rsatib o’tish mumkin. 
Biografik metod (yunon tilida bios – hayot, graho – yozayapman) – shaxs hayot 
yo’lini tadqiq etish, tashxislash, korrekstiyalash, rejalashtirish uslubi. 

---

Biografik usul XX asrning birinchi choragida tatbiq etila boshlandi. Birlamchi 
biografik usullardan yordamida siyosatchilar, tarixiy shaxslar o’tmishdagi siyosiy 
hayotni retrospektiv tahlil etish maqsadida foydalanilgan. Keyinchalik bunga 
muhim va kelajakda bo’lishi mumkin bo’lgan hodisalarni (bo’lajak avtobiografiya, 
boshqariladigan fantaziya, hayotni rejalashtirish, kauzometriya)ni, shuningdek, 
shaxsning muloqot doirasini (qo’shimcha biografiya, sub’ektning munosabatlar 
doirasini) qo’shishdi. Zamonaviy biografik metodlar siyosatchi shaxsini tarixiy, 
ijtimoiy va individual borliq doirasida o’rganishga asoslangan bo’lib, shaxs 
rivojining sstenariysi va hayotiy dasturlari, uning kasbiy, oilaviy, ma’naviy, tabiiy 
va ijtimoiy makonda «makon-vaqt» doirasida tahlil etadi. Biografik metodlarni 
qo’llashda 
so’rovnoma, 
intervyu, 
test, 
yaqinlarining 
ko’rsatmalari, 
zamondoshlarining 
xotiralari, 
faoliyat 
mahsulini 
o’rganish(xatlari 
va 
kundaliklarini, ma’ruzalari nutqlarining kontent-tahlili va b.)dan manba va vosita 
sifatida foydalaniladi. 
Tarixiy-qiyosiy usullarga tarixiy tavsif, aniq tahlil, qiyoslash, davriylashtirish, 
xronologik, muammoli-xronologik, retrospektiv, istiqbolni belgilash, tarixiy 
analogik va boshqa uslublar kiradi. Qiyosiy- tarixiy uslublar siyosiy-psixologik 
dalillar va hodisalar yuzaga kelganda hamda amalga oshganda, rivojlanishning 
turli bosqichlarida sifat ko’rsatkichi jihatidan o’zgarib borishini tarixiy muhit bilan 
uzviy bog’liq holda o’rganish imkonini beradi. 
Shu asnoda tizim deganda, nafaqat tizimning (boshqarish ob’ektining) o’zaro 
bog’langan tarkibiy qismlarini yig’indisi va uning o’zaro ichki bog’liqlik darajalari 
tushunilishi lozim. Balki tashqi aloqadorliklarni darajalari ham uning tarkibiga 
kirishini inobatga olish maqsadga muvofiqdir. Bu o’z navbatida tizimli tahlilni 
amalga oshirish yo’lini, ya’ni yondashuvni belgilab olishni taqozo etadi. 
Tahlil, bu turli hajm va mazmundagi axborotni jamlab, manba shakliga keltirish 
bo’lib, bunga tizimli yondashish maqsadga muvofiqdir. 
Ta’limning yangi modeli, bozor iqtisodiyotiga o’tish ta’lim moliya-iqtisod 
mexanizmining shakllantirish, xususan, byudjetdan moliyalashga byujetdan 
tashqari manbai qo’shimcha qilishni va jiddiy o’zgarishlarni talab qiladi. hozirgi 
vaqtda oliy ta’lim muassasalarini moliyalashning qo’shimcha byudjetdan tashqari 
manbalarini jalb etishdagi faoliyati tobora tijorat tasiga ega bo’lmoqda, garchi 
tijorat faoliyatining asosiy maqsadi hamon intelektual, o’quv, ilmiy, madaniy va 
ishlab chiqarish imkoniyatini saqlash hamda rivojlantirish maqsadida oliy ta’lim 
muassasalarini moliyaviy barqarorligini ta’minlashdan iborat bo’lsa-da Demak 
vazifa shundan iboratki, ta’limni boshlang’ich tijorat bilan uyg’unlashtirishning 
samarali shaklini topishdir. 
Davlat ta’lim dasturi va standartlari doirasida ta’lim xizmati ko’rsatish oliy 
maktabga mablag’ tushadigan manba hisoblanadi. Bu – oliy ta’lim muassasalariga 
pullik qabul, mutaxassislar tayyorlash. Mazkur ishni amalga oshirish korxonalar, 
tashkilotlar va mulkni barcha turdagi muassasalari bilan shartnoma tuzish asosida 
olib boriladi, bu iqtisodiy tavsifdagi kplab masalalarni, xususan, pul o’tkazish 

---

muddati, uning miqdori, xarajatlar va ularni qoplash, pul mablag’i sarf-xarajatlari 
moddasi, shartnomalarni yuridik to’g’ri rasmiylashtirilishi, tomonlarning huquq va 
majburyatlarini belgilash, shartnomaga amal qilmaslik javobgarligi, «pul 
to’laydigan» va «to’lamaydigan» talabalar o’rtasidagi munosabatni hisobga olish 
va h.k.ni xal etish bilan bog’liq. 
Bozor munosabatlari shakllanishi shartida mutaxassislar tayyorlash sohasida 
narx hosil bo’lishi ularni tayyorlash qanchaga tushishligini belgilash, mutlaqo 
yangicha ma’no kasb etadi va uch holatni hisobga olgan holda quyidagicha 
yondoshishni taqazo etadi: 
- davlat buyurtmasi bo’yicha mutaxassislar tayyorlash amalga oshiriladigan 
byudjetdan moliyalash me’yorlari; 
- ixtisoslar, oliy ta’lim muassasalari joylashgan o’rin, professor-o’qituvchilar 
tarkibi, moddiy-texnika negizi va h.k.lar bo’yicha farqlanadigan muayyan ta’lim 
muassasasida mutaxassislar tayyorlashga sarf bo’ladigan amaldagi xarajatlar; 
- tayyorlash uchun haq o’z ichiga ish haqidan yuqori bo’lgan miqdorni olishi 
mumkin. 
Buyurtmachi uchun inson kapitali nazariyasiga muvofiq mutaxassislar 
tayyorlash uchun haq, bu inson kapitaliga qo’yilma, investistiya, ular pul daromadi 
nuqtai nazaridan, kelgusi natijani ta’minlaydi. Tabiyki, bunday investistiyada 
muayyan tavakkalchilik bor. Bu shuni anglatadiki, oliy ta’lim muassasalariga 
mutaxassis tayyorlash uchun ish haqidan ortiq mablag’ni to’lab, buyurtmachi 
bunda oliy ta’lim muassasasi bilan foydani bo’lashib oladi, oliy ta’lim muassasasi 
esa kelgusida foydaning taqsimlanishida ishtirok etadi. 
Shartnoma bo’yicha mutaxassis tayyorlash oliy ta’lim muassasalarining 
korxonalar bilan munosabatlarini rivojlantirishning mumkin bo’lgan bir talay 
imkoniyatlaridan biridir. Bu bozor iqtisodiyotini shakllanishi sharoitlarida tubdan 
o’zgaradi, chunki, bu ikki tuzilmaning bir-biriga zururligi va manfaatdorligi 
yuzaga keladi hamda oshib boradi. 
hozirgi vaqtda ta’limni ishlab chiqarish bilan uyg’unlashuvi, mutaxassislar 
tayyorlashning ko’p bosqichli tizimiga o’tish, ta’lim turli bosqichlarini 
moliyalashga yangicha yondashish ishlab chiqilgan. Bu mutaxassislar tayyorlashni 
byudjetdan tashqari moliyalashning umumiy yo’nalishini ochib beradi, u 
quyidagichadir: kasbiy tayyorgarlik darajasi qancha yuqori bo’lsa, uning uchun 
shuncha katta ulushning byudjetdan tashqari moliyalash o’z zimmasiga olishi 
kerak. 
Oliy maktabni moliyalashning boshqa manbai ta’lim uchun o’qitganlarning 
o’zi haq to’lashidir. 
Oliy ta’lim muassasalari to’lovlari to’lovning turli shakllarini joriy etish 
masalasini hal etishda O’zbekistonda respublikasi «Ta’lim to’g’risida»gi 
qonunining 4-moddasiga amal qiladi. 

---

Ta’lim uchun haq to’lash muammosi oliy maktab mutaxassislar salohiyatini 
saqlab qolishga salmoqli xissa qo’shuvchi tijorat tuzilmasisiz hal etilishi mumkin 
emas. Ularning moliyaviy yordami ba’zi hollarda juda salmoqli bo’ladi. 
O’qituvchilar, aspirantlar va talabalarni tijorat korxonalari ishida qatnashishga jalb 
etish o’quv jarayonini mavjud iqtisodiy amaliyot bilan qo’shilishiga imkon 
yaratadi, o’qituvchilar tarkibi yuqori darajada kasbiy malakaga ega bo’lishi va uni 
saqlab turishga ko’maklashadi. Tijorat korxonalarida tushimlar ayrim hollarda oliy 
ta’lim muassasasi moddiy-texnikaviy negizini mustahkamlovchi muhim manba 
hisoblanadi (ijara haqi, foydaning bir qismini oliy ta’lim muassasini rivojlantirish 
fondiga o’tkazish). Tijorat tuzilmalari tufayli oliy ta’lim muassasalarida ta’mirlash-
tiklash ishlari, texnika va jihozlar sotib olish imkoni paydo bo’ladi. Tijorat 
korxonalari oliy ta’lim muassasasi fani muammolarini xal etishda faol qatnashadi, 
jamoaning yuqori malakali ilmiy va ishlab chiqarish tizimini yaratishdan moddiy 
manfaatdorligini oshirishda yordam ko’rsatadi. Biroq oliy ta’lim muassasasi tijorat 
tuzilmalarini bunyod etish va ular faoliyat ko’rsatishidan oliy maktabning maqsadi: 
mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirish va ilmiy tadqiqotlar yuqori darajasi bilan 
bog’liq bo’lishi lozim. 
Oliy ta’lim muassasalari orasidagi mavjud kasbiy va boshqa farqlarga 
qaramay tijorat tuzilmalar faoliyatidan yuqori foyda olish uchun oliy ta’lim 
muassasi va uning tijorat tuzilmasi amaliy faoliyati modeli tuzildi. Bu modelda 
ikki talqin – tijorat tuzilmalari oliy ta’lim muassasasi tarkibi ekanligi; tijorat 
tuzilmasi bunday bo’lmasligi ko’zda tutilgan. har ikki talqin oliy ta’lim muassasasi 
va tijorat tuzilmasi o’rtasidagi butun munosabatlar majmuini aniq ifodalaydi. 
hozirgi paytda keng qo’lanayotgan ijara munosabatlari oliy maktabda, bir 
tomondan, 
oliy 
ta’lim 
muassasasi 
moddiy-texnika 
negizi 
etarlicha 
rivojlanmaganligi, ikkinchi tomondan, mavjud mulkiy munosabatlar va amaldagi 
qonunchilik hujjatlari tufayli cheklangan. Bu hujjatlarda esa oliy ta’lim 
muassasalari faqat mustaqil tadbirkorlik faoliyati natijasida sotib olingan mulkni 
tasarruf etishi mumkinligi ko’zda tutilgan. 
Bu vaziyatni o’zgartirish oliy ta’lim muassasalari ijara huquqini rivojlantirishi 
mumkin bo’ladi. Buning uchun, avvalo, ular mulkiy huquqi doirasini kengaytirish 
lozim. Oliy ta’lim muassasalari, buning uchun, faqat, o’zlariga operativ boshqarish 
uchun berilgan mulkdan mustaqil foydalanibgina qolmay balki, ularni mustaqil 
tasarruf ham etishlari lozim. Shunda oliy ta’lim muassasalari haqiqiy mulk egasiga 
aylanadi, keng erkinlik oladi, yuqori darajada tashabbus ko’rsatadi, mulkdan 
foydalanishning samaradorli usullarini topadi, demak uning mas’uliyati sezilarli 
darajada oshadi. 
Oliy maktabni qo’shimcha moliyalashning muhim manbai bo’lib, tashqi 
iqtisodiy faoliyat hisoblanadi. Xalqaro aloqalarni kuchli markazlashtirilgan 
boshqaruvdan to’la mustaqil munosabat olib borishga o’tkazilishi oliy ta’lim 
muassasalarining tashqi faoliyat oli borishini kuchaytiradi, bu faoliyat asosini 
o’quv jarayoni, tadqiqot, axborot xizmati tashkil etadi. Bu ilmiy-texnikaviy 

---

shartnomalar, respublika oliy ta’lim muassasalarining chet el oliy ta’lim 
muassasalari va firmalari bilan tadbirkorlik bitimlari tuzishini keskin oshiradi. 
Chet mamlakatlar uchun mutaxassislar tayyorlash ham byudjetdan tashqari 
mablag’ kelishining muhim manbai hisoblanadi. Shu munosabat bilan chet 
elliklarni o’kitish qancha turishligini aniqlash zaruriyati vujudga keladi. Muammo 
shundaki, chet el fuqorolarini o’qitishning eng quyi darajada to’lanadigan xaq 
miqdorini belgilash talab etiladi. Albatta, chet elliklarni o’qitish yagona qiymatini 
ma’muriy tarzda belgilash mumkin emas, chunki turli oliy ta’lim muassasalariga 
beriladigan imtiyozlar turlichadir. Lekin ular hozirgacha to’plagan tajriba asosida 
belgilanadi va uyg’unlashtiriladi. haq to’lash masalasi oliy ta’lim muassasalari 
berilgan diplom sifati, uni xalqaro tashkilotlar, ishbilarmonlar dunyosi, 
jamoatchilik tomonidan tan olinishi masalasi, oliy ta’lim muassasalari xalqaro 
akkreditastiyadan o’tkazilishiga bog’liq. 
Erkin tashqi iqtisodiy faoliyat oliy ta’lim muassasalariga chet el sarmoyasidan 
foydalanish, zarur jihozlar xarid qilish, shuningdek o’quv jarayonini sifat jihatdan 
takomillashtirish imkonini beradi. Bundan tashqari tashqi iqtisodiy faoliyat 
natijasida qo’lga kiritilgan valyuta oliy ta’lim muassasalariga keng xalqaro 
aloqalarni yo’lga qo’yish, chet elda o’tadigan konferenstiyalarda qatnashish, 
talabalarga respublikadan tashqarida tajriba orttirish imkonini beradi, ya’ni, 
umuman Uzbekiston oliy maktabni va fanining jahon ta’lim tizimiga 
uyg’unlashuviga qo’maklashadi. 
ho’jalik shartnomasi tuzish asosida sanoat korxonalari va ilmiy-tadqiqot 
muassasalari bilan ilmiy-texnikaviy hamkorlik qilish oliy ta’lim muassasasini 
byudjetdan tashqari moliyalashning an’anaviy va muhim manbalaridan 
hisoblanadi. Ilmiy tadqiqotlarni faollashtirish, ularni amalga oshirishning yangi 
shakllarini topish, hozirgi zamon taraqqiyotiga moslash ko’pgina oliy ta’lim 
muassasasi uchun moliyalashning qo’shimcha manbaini izlashning asosiy 
yo’nalishi bo’lib kelmoqda. Ilmiy-tadqiqot olib borish faoliyati hamon oliy ta’lim 
muassasasini moliyalashning qo’shimcha manbai bo’lib qolmoqda. 
Shunday qilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida oliy ta’lim muassasasining 
vazifasi tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish v olib borish bo’yicha katta va turli-
tuman ishlarni amalga olish, moliyalashning byudjetdan tashqari manbalarini 
izlash va jlb etishdan iboratdir. Oliy maktabda byudjetdan tashqari moliyalashni 
yanada kengaytirish va takomillashtirish, tijorat faoliyatini rivojlantirish ishlab 
chiqarish bilan uyg’unlashishning turli shakllaridan foydalanish bilan bog’liq. 
Bunda mutaxassislar va rahbarlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash bo’yicha 
faoliyatni tashkil etish alohida ahamiyat kasb etadi (istiqbolda ham shunday bo’lib 
qoladi), bu esa mehnat hamda ta’lim xizmati bozordagi vaziyatni mutaxassislar 
tayyorlash va malakasini oshirish talablarining o’zgarishiga tezkorlik bilan 
moslashish uchun o’rganishni talab etadi. Oliy maktab kuchli intelektual negiz va 
ishlab chiqarish, fan va texnikaining barcha sohalari bo’yicha mutaxassis 
xodimlarga ega. Shuning uchun moliyalashning byudjetdan tashqari qo’shimcha 
manbalarini jalb etishda, asosiysi, oliy ta’lim muassasasi faolligi hisoblanadi. 

---

Chunki sustkashlik bugungi, bozor raqobati kuchaygan kunda oliy ta’lim 
muassasasini istiqboldagi taraqqiyotdan mahrum etishi mumkin. Talabalar, 
aspirantlar va o’qituvchilarni moliyalashning byudjetdan tashqari manbalarini 
izlash va jalb etish bo’yicha ishlarga keng tortish mazkur faollik ko’rinishlaridan 
biridir. Yuqorida aytilganlardan tashqari to’lov asosida ta’lim xizmati ko’rsatish, 
noshirlik faoliyati va boshqalar ham byudjetdan tashqari an’anaviy manba 
sanaladi. 
Byudjetdan tashqari faoliyat asosiy turlarining quyidagi yo’nalishlar bo’yicha 
tasniflash mumkin: 
1. Ta’lim xizmati sohasi: 
- ta’limning to’lov-kontrakt shakli; 
- oliy ta’lim muassasasiga kirishga tayyorlov; 
- korxonalar bilan shartnoma asosida mutaxassislarni taqsimlash; 
- ikkinchi oliy ma’lumot olish; 
- turli xil biznes-maktablar tashkil etish; 
- chet tillarni jadal o’rganish kurslarini tashkil etish; 
- maxsus sertifikatlar beriladigan kurslarda qo’shimcha ta’lim berish 
(programmachilar, buxgalterlik, auditorlik va h.k.); 
- jismoniy va yuridik shaxslar uchun to’lov asosida konsultastiyalar tashkil 
etish; 
- pulli qisqa muddatli kurslar va seminarlar tashkil etish. 
2. Ilmiy-ishlab chiqarish faoliyati: 
- xo’jalik shartnomasi asosida ilmiy-tadqiqot ishlari; 
- konsating va ma’lumotnoma-axborot faoliyati; 
- mintaqalarda yuqori texnologiyani joriy etish bilan bog’liq tadbiqiy faoliyat; 
- ilmiy jihozlar va skunalar lizingini tashkil etish; 
- hukumat muassasalari, boshqaruvning hududiy idoralari yoki tijorat 
tuzilmalarining buyurtmasiga ko’ra fanlararo mujassama tadqiqotlar; 
- kichik va o’rta biznesga ilmiy-texnikaviy yordam ko’rsatish; 
- ilmiy-texnikaviy parklar va yangiliklar inkubatoriylarini tashkil etish; 
- tijorat va xo’jalik hisobi asosidagi ilmiy-tadqiqot tashkilotlari bilan yakka 
tartibdagi shartnoma bo’yicha ilmiy ishlar olib borish; 
- oliy ta’lim muassasasi olimlarining kashfiyot va ixtirolariga patent va 
litsenziya sotish; 
- tijorat firmalari va korxonalar bilan ilmiy-tadqiqot markazlari va 
laboratoriyalar tashkil qilish; 

---

- chet ellik investorlar bilan hamkorlik qo’shma korxonalar tuzish; 
- to’lov asosida ilmiy-amaliy konferenstiya va seminarlar tashkil etish; 
- oliy ta’lim muassasalarining ta’lim va ilmiy-tadqiqot xizmatlarini reklama 
qilish; 
- auditorlik faoliyatini tashkil etish; 
- O’zbekiston respublikasi qonunchiligida man etilmagan ilmiy-ishlab 
chiqarish tavsifidagi boshqa innovastiya faoliyati turlari olib borish. 
3. Tashqi iqtisodiy faoliyati: 
- chet ellik talabalar, aspirantlar, magistrlar va tajriba orttiruvchilar ta’limini 
tashkil etish; 
- xorijiy oliy ta’lim muassasalari bilan hamkorlikda fakultetlar tashkil qilish; 
- xorijiy sheriklar bilan qo’shma korxonalar tuzish; 
- 
chet el jamg’armalari bilan oliy ta’limni qo’llab-quvvatlash 
programmalarida qatnashish; 
- O’zbekiston talabalarini chet el oliy ta’lim muassasalariga yuborish; 
-
turli xil chet el investitsiyasini jalb etish. 
4. Tijorat faoliyati: 
-
darsliklar, o’quv-uslubiy va ilmiy-ommabop adabiyotlar chop etish; 
-
davriy nashrlar chiqarish; 
-
reklama faoliyati tashkil etish; 
-
bo’sh xonalarni ijaraga berish; 
-
xonalar uzoq muddatli ijarasi (lizingi); 
-
ta’til vaqtida bo’shab qolgan yotoqxonalarni ijaraga qo’yish; 
-
majlislar zali, auditoriyalarni konferenstiya, pulli mashg’ulotlar o’tkazish 
uchun ijaraga berish; 
Talabalar, xodimlar va aholi uchun xizmat sohasi: 
-
umumovqatlanishni tashkil etish; 
-
sog’lomlashtirish maskanlarining davolash, sog’lomlashtirish xizmati; 
-
sport majmuilari va o’yingohlar xizmati; 
-
maishiy xizmat (sartaroshxona, kimyoviy kir yuvish, kosibchilik va h.k.); 
-
pulli bolalar bog’chasi va maydonchasi tashkil etish; 
-
tijorat tashkilotlariga oliy ta’lim muassasasi ramzi, rekvizitlaridan 
foydalanish huquqini berish. 
5. homiylik: 
-
korxona, tashkilot va xususiy mulk barcha turidagi firmalardan homiylik 
mablag’larini jalb etish; 
-
jihozlarni beg’araz berish (audio-video, kompyuter orgtexnikasi, o’quv-
amaliyot uskunalari, yozuv qog’ozlari va h.k.); 
-
kutubxona jamlamasini to’ldirish (darsliklar, o’quv qo’llanmalar, kataloglar, 
badiiy adabiyot va h.k.); 

---

-
chet el investitsiyasini jalb etish (kichik bosmaxona, avtotransport, o’quv-
amaliyot jihozlari, o’quv adabiyotlari). 
6. Oliy ta’lim 
muassasalri Murabbiylar kengashishini rivojlantirish 
jamg’armasi: 
-
davlat korxonalarining ko’ngilli badallari; 
-
kooperativ tashkilotlar ko’ngilli badallari; 
-
fuqarolar ko’ngilli badallari; 
-
chet el investorlarining ko’ngilli homiylik badallari; 
-
Murabbiylik kengashining chet el firmalari bilan qo’shma korxonalaridan 
keladigan daromad; 
-
Tijorat banklari va boshqa moliya muassasalari bergan kreditlar; 
-
Murabbiylik kengashi nomiga kelgan boshqa tushimlar. 
Faoliyat turli ko’rinishlarini va moliyalashning qo’shimcha manbalarini jalb 
etishni kengaytirish bo’yicha barcha choralarni ko’rib, oliy ta’lim muassasalari 
haddan ziyod tijoratga berilib keta olmaydilar, chunki, oliy maktab jamiyatning 
muhim ijtimoiy institutidir, u jamiyatning aqliy va ma’naviy salohiyatini oshiradi. 
Shuning uchun uni tijoratlashtirish yo’nalishi ustavda ko’rsatilgan faoliyat maqsad 
va vazifalariga zid kelmagan taqdirdagina o’zini oqlagan bo’ladi, uni qayta 
shakllanishiga olib kelmaydi