Harbiy-texnik instituti rasulova nodira sardarovna

 
1988–1990-yillar
 
jamiyatda O‘zbekiston kompartiyasining imtiyozli 
monopollashgan o‘rnini engib o‘tish uchun yangi siyosiy partiyalarning 
tug‘ilishiga ob’ektiv sharoitlarning yuzaga kelishi; iqtisodiy tanglik, hayot 
darajasining keskin tushib ketishi, sovet totalitar tuzumining inqirozini ommaviy 
anglash sharoitida jamiyatda ijtimoiy faollikning oshishi natijasida norasmiy 
siyosiy jamoat tashkilotlarining paydo bo‘lishi O‘zbekiston suverenitetini 
tasdiqlash yo‘lida hal qiluvchi qadamlar tashlashga turtki bo‘lishi; hokimiyatga 
intilayotgan ekstremistlar tomonidan muxolifona chiqishlar shaklida millatchilik 
diniy oqimlarining kuchayishi, “Erk” demokratik partiyasining shakllanishi 
bilan xarakterlanadi. 
Ayniqsa, 1989–1990-yillarda respublika jamoatchiligi faollashib bordi. 
Aynan shu yillarda O‘zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy voqelik, xalq milliy 
ongining keskin ravishda o‘sishi jamiyat a’zolarining ijtimoiy faolligini oshirib 
yubordi. O‘zbek ziyolilari (olimlar, shoirlar, yozuvchilar, san’atkorlar, 
jurnalistlar) va talabalari mustaqillik uchun kurashning oldingi saflarida 
bo‘lishdi. Mazkur davr, ayni paytda jamiyat a’zolarining ruhiy biqiqlikdan 
milliy va an’anaviy asoslarga qaytish davri sifatida ham izohlanadi
1
.
O‘zbekistonda siyosiy yo‘nalishdagi guruh va oqimlar asosan 1988-yilning 
ikkinchi yarmidan shakllana boshladi. Ular keyinchalik turli shiorlar ostida o‘z 
harakat va birlashmalarini shakllantira bordilar hamda yillar davomida yig‘ilib 
kelgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni «bayroq» qilib, siyosiy jarayonga kirib 
keldilar. 1988–1990-yillar bo‘sag‘asida ko‘zga tashlangan ijtimoiy-siyosiy 
birlashmalardan quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: «Birlik», 
O‘zbekiston demokratik harakati, «Intersoyuz», «Erk», «To‘maris», 
1
Ўзбекистон тарихи (1917–1991 йиллар). К.2. Масъул муҳаррирлар: Р.Абдуллаев, М.Раҳимов, 
Қ.Ражабов. Ўзбекистон Республикаси ФА Тарих институти. Ўзбекистоннинг энг янги тарихи масалалари 
бўйича мувофиқлаштирувчи-методик марказ. – Тошкент: Ўзбекистон, 2019. – Б. 443. 

---

14
O‘zbekiston ozod yoshlari kabi siyosiy tashkilotlari, Ijodkor ziyolilarning 
«Sayqal» demokratik harakati, Suveren Qoraqalpog‘iston harakati, “Oftobi 
So‘g‘diyona”, “Surqash”, “FAN” kabi mahalliy yo‘nalishdagi harakatlar va 
boshqalar. 
80-yillarning oxirlarida O‘zbekiston ijtimoiy-siyosiy hayotida jiddiy 
o‘zgarishlar, ayniqsa jamoat tashkilotlarining faollashuvi, siyosiy jarayonlardagi 
keskin ko‘tarilishlarda O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi muxolafat 
harakatining markazi bo‘ldi. O‘sha vaqtda bu erda asosan ekologiya masalalari – 
Orol fojiasi, qishloq xo‘jaligida paxta yakkahokimligining ta’siri, tarixiy-
madaniy yodgorliklarni asrash, o‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish, o‘zbek 
xalqi tarixini keng o‘rganishni targ‘ib qilish va shunga o‘xshash boshqa 
mavzular muhokama qilindi. O‘qtin-o‘qtin siyosiy muammolar ham ko‘tarilar 
edi. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zolarining chiqishlari O‘zbekistonda 
va uning tashqarisida shov-shuv qo‘zg‘adi. Qayta qurish boshlarida ularning 
maqolalari Moskva nashrlarida birin-ketin bosilib turdi. O‘zbekistonda bu 
maqolalarni bosishdan qo‘rqardilar, chunki ular Moskva bilan Toshkent 
o‘rtasidagi munosabatlarga bevosita daxldor edi
1
.
XX asrning 80-yillari va 90- 
yillar boshida O‘zbekiston jamiyatida
so‘nggi 70 yil mobaynida birinchi marta ko‘ppartiyaviylik holatining vujudga 
kelishi noyob voqea bo‘ldi. 1988-yilning 11 noyabrida “Birlik” xalq harakatiga 
asos solindi. 1989-yil 28-mayda “Birlik” xalq harakatining ta’sis qurultoyi 
bo‘lib o‘tdi
2
. Mart oyida «Erkin so‘z» gazetasining dastlabki nusxasi paydo 
bo‘ldi. O‘zbekistonning o‘sha paytdagi siyosiy rahbariyati 1989-yil may oyida 
“Birlik” xalq harakatining dasturiy hujjatlarini ma’qulladi hamda u “Yosh 
leninchi” (hozirgi “Turkiston”) gazetasida e’lon qilindi. 1990-yil iyun oyida 
harakat asosida “Birlik” partiyasi tashkil qilindi. Unga olim Abdurahim Po‘latov 
1
Левитин Л. Ўзбекистон тарихий бурилиш палласида. – Тошкент, 2001. – Б. 177. 
2
“Бирлик” (Тошкент). – № 5. – 1989 йил окт. 

---

15
boshchilik qildi
1
. Harakatning 3-qurultoyida yangi rahbariyat saylandi – 
B.Tashmuxamedov, A.Po‘latov, Sh.Ismatullayevlar hamrais (sopredsedatel) 
bo‘lishdi. Ushbu harakat “El netib topgay menikim, men o‘zimni topmasam” 
shiori ostida O‘zbekiston “Birlik” xalq harakati xabarnomasini chop eta 
boshladi
2
. 
“Birlik” xalq harakatining bosh maqsadi – O‘zbekistonda yashovchi 
o‘zbeklarni va boshqa xalqlarning vakillarini ijtimoiy-siyosiy ongni tarbiyalash 
orqali ijtimoiy uyqudan uyg‘otish va O‘zbekistonning tabiati, ma’naviy va 
moddiy qadriyatlarini himoya qilishga aholini keng jalb qilish va oxir-oqibat 
sovet jamiyatini qayta qurish edi. 
Milliy harakat o‘ziga xos xususiyatlarni qabul qila boshladi: 1989-yilda u 
o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishini talab qilib, minglab namoyishlar 
o‘tkazdi; 1990-yil boshida Sovet yoshlari armiyasida O‘zbekistonlik yoshlarga 
nisbatan o‘zboshimchalikka qarshi kampaniya boshlandi va hokazo. Milliy qadr-
qimmat, o‘zlikni anglash va milliy psixologiyaning jadal tiklanishi va 
rivojlanishi harakatga kuchli turtki va kuch bag‘ishladi. Harakatning dasturiy 
qoidalari va shiorlari ko‘pchilikni emas, balki respublikaning ko‘plab aholisini 
hayratda qoldirdi, chunki ular huquqiy davlat yaratishga chaqirdilar
3
.
«Birlik» xalq harakati ilk jamoat tashkilotlaridan biri bo‘lganligi sababli 
ham ko‘plab xato va kamchiliklardan xoli bo‘lmadi. Harakat ko‘p holatlarda 
jamoat tashkiloti sifatida tashkil etilgan va davlat ro‘yxatidan o‘tgan bo‘lsa-da, u 
o‘zida siyosiy partiyaga xos faoliyat boshladi. Harakatning dasturi ham uning 
a’zolarini siyosiy jarayonlarda ishtirok etishga kengroq jalb qilishga qaratilgan 
edi
4
.
1
Ўзбекистон тарихи (1917-1991 йиллар). К.2. Ўзбекистон 1939-1991 йилларда. – Тошкент: 
“Ўзбекистон”, 2019. – Б.451-452. 
2
Абдунабиев А. Многопартийность – форма политической организации общества. – Ташкент: 
Узбекистан, 1991. – С. 70. 
3
Фахритдинов Б. Гражданские движения и партии в Узбекистане: тенденции развития и проблемы // 
Центральная Азия и Кавказ, Лулео (Швеция), 2002 г., № 5, с. 53. 
4
Қирғизбоев М. Фуқаролик жамияти: сиёсий партиялар, мафкуралар, маданиятлар. – Тошкент, 1998.– 
Б.114-115. 

---

16
Harakat faollari sobiq ittifoqning parchalanishi, qizil imperiyaning kuni 
bitayotgan siyosiy-ijtimoiy jarayonlar ta’sirida junbishga kelgan, o‘zida 
murakkab siyosiy hayot va o‘yinlar girdobida ko‘proq olomonlik alomatlarini 
namoyish qilayotgan, eski tuzumning aniq halokatga yuz tutayotganligini 
anglab, go‘yoki, o‘zlarini bu halokat jarayonining faol ishtirokchilari sifatida 
ko‘rsatib, xalq o‘rtasida soxta obro‘, shuningdek, yangi tuzumdan imtiyoz va 
mansablar olishga ishtiyoq bilan intilayotgan qatlamlarga tayanib ish olib 
bordilar.
“Birlik” harakati faollari ko‘proq miting, namoyishlar o‘tkazish, mahalliy 
rahbarlarga tazyiq qilish, qanday qilib bo‘lmasin, hukumat va uning mahalliy 
organlari faoliyatidan xato va kamchiliklar topish, turg‘unlik davrida nochor 
holga tushib qolgan kishilar ehtiroslarini avj oldirish kabi usullari bilan faoliyat 
ko‘rsatar edilar. Ularning sobiq sotsialistik tuzumdan keyin qanday tuzum yoki 
jamiyatga o‘tish haqida hech qanday nazariy va mafkuraviy maqsadlari ham 
yo‘q edi
1
.
1989-yil oktyabrida «Birlik» harakatida bo‘linish sodir bo‘ldi. Uning 
O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi kotibi Muhammad Solih tevaragiga 
birlashgan bir qismi «Erk» partiyasini ta’sis etdi. L.Levitin o‘z asarida 
«O‘zbekistonning darhol va to‘la mustaqilligiga erishish partiyaning dasturiy 
maqsadi edi», deb ta’kidlaydi. 1990-yil 30-aprelda «Erk» demokratik