Ayupova M. Yu

SHovqinli tovushlarning hosil qilinishi 
Sirg‘aluvchi tovushlarda bo‘lgan kamchiliklar shovqinli (
sh, j, ch
) tovushlarda ham 
uchraydi. Bundan tashqari, shovqinli tovushlar sirg‘aluvchi tovushlar bilan 
almashtiriladi. Masalan, 
sh
tovushi 
s
tovushi bilan, 
j 
tovushi 
z
tovushi bilan 
almashtirilishi mumkin. Bunday almashtirish 
sirg‘aluvchi sigmatizm
deb nomlanadi. 
SHovqinli tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar quyidagi usullar yordamida bartaraf 
etiladi. 
SH
tovushini hosil qilish uchun taqlid usulidan foydalanish mumkin. Bu usul 
natija bermasa, mexanik usuldan foydalaniladi. Bunda bolaga s tovushini ayttirib, shu 
vaqtning o‘zida maxsus zond yordamida til bir oz yuqoriga ko‘tarilib, orqaga biroz 
itariladi. SHu vaqtda s tovushi o‘rniga sh tovushi, 
z
tovushi o‘rniga j tovushi hosil 
bo‘ladi. Logoped sekin-asta bolaga tilni shu holda ushlab turishga o‘rgatadi. 
Keyinchalik logoped aniq hosil qilingan 
sh
va 
j
tovushlarini bo‘g‘inlarda, so‘zlarda, 
jumlalarda mustahkamlaydi. Bulardan tashqari 
sh, j
va sirg‘aluvchi 
s, z
tovushlarini bir-
biridan farqlash uchun og‘zaki va yozma mashqlar olib boradi. 

---

J
tovushi talaffuzi 
j
tovushi talaffuzidan farq qiladi. Shuning uchun 
j
tovushi 
talaffuzidagi kamchiliklarni bartaraf etish o‘ziga xos xususiyatlardan iborat bo‘lib, 
quyidagi usul yordamida bartaraf etiladi. Logoped bolaga
ch
tovushni aniq talaffuz 
etishni taklif etadi va 
ch
tovushini talaffuz etish vaqtida ovoz qo‘shib talaffuz etish 
buyuriladi, bunda 
ch
tovushi o‘rniga 
j
tovushi hosil bo‘ladi. 1. Hosil qilingan җ tovushi 
avval bo‘g‘inlarda, so‘ng so‘zlarda, gaplarda, she’rlarda mustahkamlanadi. 
Qorishiq 
ch
tovushini hosil qilish uchun logoped bolaga 
j
tovushini talaffuz etishni 
taklif qiladi. Bola 
j-j-j
tovushlarini bir necha marta talaffuz etish vaqtida logoped 
maxsus zond yordamida til uchini orqaga biroz itaradi, Shunda j tovushi o‘rniga 
qorishiq ch tovushi hosil bo‘ladi. 
Ch
tovushini bola mustaqil talaffuz qilgach, 
ch
tovushi avval yopiq bo‘g‘inlarda (ach-och-uch-ich-uch), so‘ng ochiq bo‘qinlarda (cha-
cho-chu-chi) mustahkamlanadi. 
Ch tovushi bo‘g‘inlarda mustahkamlangach, uni so‘zlarda, jumlalarda, she’r va 
hikoyalarda mustahkamlash tavsiya etiladi. Bulardan tashqari 
s
va 
ts, s
va sh 
tovushlarini bir-biridan farqlash bo‘yicha og‘zaki va yozma mashqlar o‘tkaziladi. 
Sirg‘aluvchi va shovqinli tovushlarni bir-biridan farqlash bo‘yicha olib boriladigan 
ishlar taxminan quyidagi izchillikda olib borilishi tavsiya etiladi: 
s-z, sh-j, s-sh, z-j, s-ch.