245
Мазкур услубни амалиѐтда тупроқ ва сувнинг шўрланганлик даражасини
назорат қилишга жорий этиш қуйидагиларга асосланади:
-
услубни жаҳон тажрибасида 50 йил давомида қўлланилаѐтганлиги (1);
-
уни Ўрта Осиѐ тупроқлари шароитига
мослаштириш имконияти
мавжудлиги (2);
-
электрокондуктометр – асбобига маҳаллий истеъмолчилар томонидан
эҳтиѐж борлиги (3);
-
тупроқларнинг
шўрланишини
мониторинг
қилиш
услубини
такомиллаштириш зарурлиги.
Тупроқлар шўрланишини аниқлашнинг электрокондуктометрия
услуби
классик услуб ҳисобланган кимѐвий таҳлил қилиш услубининг янги имконияти
(альтернативаси) ҳисобланади.
Тупроқда эриган моддалар миқдорини аниқлаш шўрланиш туфайли
қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилига етказилган зарар ва уни йўқотилишини
олдини олишда муҳим ҳисобланади, чунки ўсимликлар тупроқ
эритмасининг
электр ўтказувчанлигини ўлчаш натижалари бўйича ҳисобланадиган
эритманинг осмотик потенциалига таъсирчан ҳисобланади
7
.
s
ом
ЕС
1
Услубни Ўзбекистонда жорий этилиши.
Одатда, тупроқ ѐки сув
намуналарининг шўрланганлик даражасини аниқлаш мақсадида лаборатория
шароитида тўлиқ ѐки қисқартирилган кимѐвий таҳлиллар бажарилади. Бу
сермашаққат иш бўлибгина қолмай, балки етарлича вақт ва реагентлар, махсус
асбоб-ускуналар ва малакали кадрларни талаб этадиган жараѐн ҳисобланади.
Кўп йиллар давомида чет эл амалиѐтида тупроқ ва сувнинг шўрланганлик
кўрсаткичи сифатида эритманинг электр ўтказувчанлигини ўлчаш услуби
қўлланилмоқда, классификациялари, стационар шароитда ўлчаш
асбоблари ва
портатив (кўтариб юришга қулай бўлган) электрокондуктометрларнинг серияли
типлари ишлаб чиқарилган.
Республикамиз амалиѐтида лаборатория шароитида қуруқ қолдиқни
билвосита аниқлаш мақсадида электрокондуктометрия услуби (Чехияда ишлаб
чиқарилган ―Тигран‖ стационар кондуктометри) қўлланилди. Намуналарнинг
репрезентатив миқдорида (ўрганилган эритманинг тахминан 10 % намунаси)
электр ўтказувчанлик (ЕС) ва қуруқ қолдиқ паралел равишда аниқланилиши
асосида ушбу кўрсаткичларнинг ўзаро боғлиқлиги бўйича графиклар тузилади.
График эритманинг электр ўтказувчанлик қиймати бўйича
намуналарнинг
қолган қисмидаги қуруқ қолдиқ миқдорини аниқлаш учун ишлатилади. Бироқ,
асбобнинг барча типлари Халқаро бирликлар тизими СИ бўйича электр
1dS/m = 1 mS/cm = 1000 µS/cm
7
Тўйинган тупроқ эритмасининг электр ўтказувчанлигига
осмотик потенциалининг
тахминий боғлиқлиги:
ЕСе
осм
36
,
0
246
ўтказувчанликни аниқлаш учун калибровка графиги тузилмаган, ҳар бир асбоб
учун индивидуал график тузилган.
1995 йилда Ирригация ва Сув Муаммолари илмий тадқиқот институти
(аввалги САНИИРИ) нинг тупроқ тадқиқотлари ва шўр ювиш лабораториясида
А.К.Чернышев томонидан чет эл портатив электрокондуктометрининг аналоги
яратилди. Кейинги йиллар давомида асбоб лаборатория ва
дала шароитида
суғориладиган ерларда туз қатламини съемка қилишда ва сувларнинг
минераллашганлигини баҳолашда кўп маротаба синовдан ўтказилган (66-расм).
Ҳозирги вақтда асбоб такомиллаштирилган: 0 дан 40 г/л концентрацияли
эритманинг электр ўтказувчанлигини ўлчаш имконини берувчи 3 та
шкала ва
ўлчаш натижаларига ҳароратнинг таъсир этишига йўл қўймайдиган
электродлар монтаж қилиб ичига ўрнатилган ҳароратли компенсатори мавжуд.
Муаллиф томонидан яратилган ва Англиянинг ЕLE фирмаси томонидан ишлаб
чиқарилган асбоблар ѐрдамида концентрацияси 40 г/л гача бўлган
эритмаларнинг электр ўтказувчанлигини ўлчаш натижаларини солиштириш
олинган маълумотлар бир-бирига тўла мос келишини кўрсатди (корреляция
коэффициенти 0,999 ни ташкил этди) (67-расм).
y = 1,012x
R
2
= 0,998
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
Показания приборов фирм BAK,
ELE и JANWAY (Англия)
П
ок
аз
ан
ия
п
р
иб
о
ра
А
.К
.Ч
е
рн
ы
ш
е
ва
Do'stlaringiz bilan baham: