Logopedik ritmika

2. Nutqida patologiyasi bo‘lgan maktabgacha yoshdagi 
bolalar, o‘quvchilar, o‘smirlar va kattalarga 
musiqiy-ritmik ta’sir xususiyatlari 
 
V.M.Bexterev musiqaning kichik yoshdagi bolalarni estetik, ma’naviy 
tarbiyalashdagi ahamiyatini ko‘rsatdi. U kichik yoshda tarbiyaning muhimligini 
ta’kidladi, chunki rivojlanayotgan shaxsning ilk qadamlari birmuncha qiyin va ayni 
damda birmuncha muhimdir. Barvaqt egallangan narsa kechroq egallanganlaridan 
mustahkamroq ushlanadi. Chunki kechroq egallanganlari asabiy-psixik faoliyatning 
bo‘linishi yoki buzilishida tez yo‘qotiladi. V.M.Bexterev bolaning eshitish 
qobiliyatiga muvofiq bolaning diqqatini musiqaga jamlagan holda musiqiy pesalarni 
tinglash yo‘li bilan bolada musiqaviylikni sekin-asta rivojlantirish muhimligini 
ta’kidlaydi. 
Bolalar musiqaga, qo‘shiq ovoziga ekspressiv nutq rivojlanishiga qadar 
reaksiya qiladilar. Bu yerda so‘z emas, mashhur ritm rol o‘ynaydi. Yoshi kattalashgan 
sari bolaga tonlar balandligidagi u yoki bu o‘zgarish ta’sir qila boshlaydi, bola bir 
musiqaga diqqat va tinchlanish bilan, boshqasiga esa yig‘i bilan reaksiya qiladi. Biroq 
kechroq tembr yoki musiqiy bezak ta’sir qilishni boshlaydi, chunki bu vaqtda bola 
nutq tonini farqlaydi. Biroq bolaning musiqiy pesaga diqqatini qaratishga amal qilish 
yetarli emas. 
V.M.Bexterev musiqaning bolalar eshitish qobiliyatining rivojlanishidagi 
ahamiyatiga e’tiborni qaratdi. Bolalar juda erta motivni eslab qoladilar, hatto nutqqa 
qobiliyati bo‘lmagan bolalar ham qo‘shiqning ohangini kuylashlari mumkin, aqli 
zaiflar esa juda zo‘r musiqachi bo‘lish qobiliyatiga egalar. Ayni damda ular eng 
ko‘hna tasvirlarga befarq qarashlari mumkin. V.M.Bexterev bolalarda musiqiy 
eshitish qobiliyatini rivojlantirish tarbiya jarayonida kam emas, aksincha, tasviriy 
san’atdan ko‘ra ko‘proq rol o‘ynaydi. Sababi musiqa kichik yoshdan boshlab estetik 
hissiyotni uyg‘otishga qodir. 
Kichik bola yoshidan boshlab musiqiy tarbiya haqidagi masalalarni detalli 
ishlab chiqishdan ahamiyatli ravishda inson shaxsining estetik, albatta, ma’naviy 
rivojlanishiga bog‘liq, deb ta’kidlaydi V.M.Bexterev. 

---

Musiqaning bolalarga ta’siri, uning estetik, aqliy, jismoniy tarbiyadagi 
ahamiyati haqida M.Ya.Basov, N.G.Aleksandrova, N.A.Vetlugina, A.V.Keneman, 
Ye.I.Zotkina va boshqalar yozganlar. 
M.Ya.Basovning ko‘rsatishicha, bola shaxsini o‘rganish agar u ma’lum 
ma’noda musiqa orqali oshiriladigan maxsus shakl bo‘lmish harakat faoliyatiga 
qo‘llanilmasa to‘liq bo‘lmaydi. Nafaqat harakatni o‘rganishda, balki boshqaruv 
jarayonlarida ham oraliqlar yuzaga kelgan bo‘lardi, ular esa musiqa ta’siri ostida juda 
yaqqol yuzaga chiqadi. Insonda bolalik yoshidan umumiy musiqaviylikni tarbiyalash 
zarur. Uning belgilari quyidagilar hisoblanadi: 
1. Musiqiy ko‘rinishni tinglash, taqqoslash, baholash qobiliyati. Bu elementar 
musiqiy-eshitish madaniyatini, ixtiyoriy eshitish diqqatini talab qiladi. Masalan, 
bolalar sodda musiqiy tovushlar (yuqori va past tonlar, royal va skripkaning 
jaranglash tembri) ni taqqoslaydilar, oddiy musiqiy asarlar tuzilmasini (qo‘shiq va 
naqoratni xirgoyi qilib, pesadagi qismlar miqdori va h.k.) farqlaydilar, kontrast 
bo‘lgan badiiy obrazlar (xirgoyining erkalovchi, cho‘ziq xarakteri, naqoratning 
energiyasi, harakatchanligi) ni belgilaydilar. 
2. Ijodga iqtidor. Masalan, bola yurayotgan odamning qadami, og‘ir 
odimlayotgan ayiq, sakrayotgan quyonning harakatlarini berish uchun harakatlarni 
izlaydi. 
Musiqa bolalarning aqliy qobiliyatlarini faollashtirish vositasi hisoblanadi, 
chunki uni anglash diqqatni, kuzatuvchanlik, onglilikni talab qiladi. Bolalar musiqani 
tinglaydilar, tovushlarni o‘zaro solishtiradilar, badiiy obrazlarning xarakterli 
mazmunli xususiyatlarni belgilaydilar, asar tuzilmasini farqlashni o‘rganadilar. 
Tinglangan musiqa haqidagi suhbatlar dastlabki umumlashtirishlar va qiyoslashlar 
qilishga o‘rgatadi: bolalar pesalarning umumiy xarakterini aniqlaydilar, adabiy matn 
musiqiy vositalarda qanday aks etganini anglaydilar. Musiqa san’atning boshqa turlari 
kabi hayotiy ko‘rinishlarni aks ettirarkan, u ma’rifiy ahamiyatga ham ega. 
Musiqa bolaning ma’naviy siymosining shakllanishiga ko‘maklashadi. 
Masalan, Vatan, O‘zbekiston haqidagi qo‘shiqlar vatanparvarlik tuyg‘usini uyg‘otadi; 
kuylar, turli xalqlarning qo‘shiqlari dunyoqarashni kengaytiradi, baynalminal 
tuyg‘ularni tarbiyalaydi. Jamoaviy qo‘shiqlar, o‘yinlar, raqslar bolalarni umumiy 
kayfiyat 
qamrab 
olganda 
do‘stona, umumiylik, hamdardlik 
tuyg‘usini 
mustahkamlaydi. 

---

Musiqa harakat bilan izchil bog‘langan. Musiqa va harakat – 
harakatlanuvchan malakalar, ritmik mashg‘ulotlarni shakllantirishning asosiy 
vositasidir. Badiiy obraz musiqiy ma’noli vositalarning uyg‘unligi va ketma-ketligi 
yordamida beriladi. Harakat ham vaqtda joylashadi: uning xarakteri, yo‘nalishi 
o‘zgaradi, rasm qurilishi avj oladi. Musiqada kontrastlik va takrorlanish harakatda 
aynan o‘xshash xususiyatlar uyg‘otadi. Murakkab bo‘lmagan ritmlar, urg‘ular chapak 
chalish, oyoq bilan dukillatish orqali yuzaga chiqariladi. Dinamik templi belgilar 
kuchlanish, tezlik, amplitudalar va harakat yo‘nalishi o‘zgarishi orqali beriladi. 
Harakat, o‘z navbatid, harakatga alohida aniqlik beradigan musiqiy asarni to‘laroq 
anglashga yordamlashadi. Musiqa va harakatning bu o‘zaro harakatida musiqa 
yetakchi o‘rinni egallaydi. Musiqa bilan boyigan harakat badiiy obrazlarni aks 
ettirishda o‘ziga xos bo‘ladi.
B.M.Teplov musiqani har qanday to‘laqonli anglash faol jarayon turli-tuman 
jismoniy ko‘rinishlarni o‘z ichiga oluvchi “xarakatlarni” ko‘zda tutishini ta’kidlaydi. 
Nutqida patologiyasi bo‘lgan o‘quvchilar, o‘smirlar va kattalar logopedik 
yordamga murojaat qilgan lahzada u yoki bu darajada musiqiy madaniyatga va 
musiqa xarakterini (loaqal umumiy ko‘rinishda: turlicha raqslarning harakatlari, lazgi, 
tanovor, Andijoncha o‘yin va h.k.) bera olish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Shuning uchun 
logoritmik mashg‘ulotlar pedagogning tushuntirishi va ko‘rsatishidan keyin ular 
eshitish orqali anglangan musiqani jismoniy harakatga aylantirishni uddalaydilar, 
ya’ni musiqiy kuzatuvning o‘zgaruvchan tempiga bog‘liq ravishda qadamni tezlatish 
yoki sekinlatish bilan musiqa ostida yura oladi. Bu shaxslar yetarlicha o‘zlarining 
vujud(badan)larini boshqaradilar, chapak, qadamlar bilan royalda ijro etilgan kuyning 
ritmik suratini birmuncha ko‘proq yoki kamroq darajada aniq yuzaga chiqara oladilar. 
Badanni boshqarishning kamchiliklari yuzaga chiqishi mumkin: o‘ta zo‘riqish yoki 
lanjlikning va motor apparatini boshqara olmaslik. Yetarlicha sezgir eshitish 
qobiliyati bo‘lgan, epchil harakatlanuvchan apparatga, ijodiy qobiliyatga va ba’zi 
artistlikka ega bo‘lgan odamlar temp almashinuvi, metr va dinamik farqlanuvchi 
musiqa ostida ancha murakkab harakatlarni (masalan, koptok bilan) bajarishi 
mumkin.
Musiqa katta (o‘smir, o‘quvchi) larga nutqiy va nutqiy bo‘lmagan 
buzilishlarni bartaraf qilishda logoped, psixoterapevtning ko‘magida imkon beradigan 
o‘z shaxsidagi ijobiy tomonlarni yuzaga chiqarishga yordam beradi. Musiqa haqida 
suhbatlashish, musiqiy asarlarni tinglash, u yoki bu mavzuni muhokama qilish va uni 
san’atning turli ko‘rinishlariga (musiqa, tasviriy san’at, balet, poeziya va h.k.) joriy 

---

etish mutaxassisga korreksion mashg‘ulotlarni mazmunli qurishga yordam beradi. 
Musiqa o‘quvchilar, o‘smirlar va kattalar harakat muhitining rivojlanishida ham 
yetakchi o‘rinni egallaydi. Ular musiqa ostida harakatlarni bajararkanlar u yoki bu 
obrazni tasavvur qiladilar, uni o‘zlaricha yangi, noan’anaviy aloqalar, raqsning 
elementlarini uyg‘unlashtirgan, personajning xarakterli harakatlarini bergan holda 
yuzaga chiqaradilar. Ijodiy tasavvur musiqa mazmunini boshdan kechirishga majbur 
qiladi, bu esa ijro sifatiga ta’sir ko‘rsatadi. Musiqa ostida ritmik harakatlar tashqi 
qo‘zg‘atuvchiga o‘z vaqtida, anglanga reaksiyani, bir harakatdan boshqasiga o‘z 
vaqtida o‘tishni, tez va aniq to‘xtay olish malakasini talab qiladi. Shunday qilib, 
harakatda turli xarakterdagi mavzularda o‘zgaruvchan ritmni berish – katta (o‘smir, 
o‘quvchi) larning ritmik mashq qilishida asosiy usul, ritm tuyg‘usini rivojlantirish va 
takomillashtirish yo‘lidir. 
Kattalar bilan musiqiy ritm (temp, xarakter, shakl) ning tavsifnomasi, musiqiy 
bo‘lakning dinamik to‘liqligi, shundan keyin frazirovkaning o‘ziga xosligi, ritmik 
rasmning detallari, taktlar o‘lchovi o‘rganiladi. Mashg‘ulotlarda musiqiy asar 
tempining namunalari tez, sekin va o‘ta sekin, o‘rtamiyona va ularning belgilari 
(italyan tilida) beriladi: lagro – o‘ta sekin, keng, davomli; adagio – sekin, mayin, 
sokin; lento – sekin; andante – yetarlicha sekin, shoshmasdan; vivace – tez, chaqqon;
presto – juda tez, shoshqin. Tempda turg‘unlik tarbiyalanadi (ayniqsa, o‘quvchilarda), 
chunki bu malaka anchagina qiyin o‘zlashtiriladi – musiqa tugaganidan keyin 
shug‘ullanuvchilarda harakatni tezlashtirish tendensiyasi kuzatiladi. Bir tempdan 
boshqasiga o‘tishni, sekin-asta tezlashuvchi va sekinlashuvchi harakatlar ustida 
ishlashni ham tarbiyalash zarur. So‘ng patsientlar musiqaning dinamik ohangi va 
muvofiq atamalarni o‘zlashtiradilar: forte – baland, kuchli; mezzo-forte – o‘rtacha 
balandlik; piano – sekin, zaif; fortissimo – o‘ta baland va h.k. 
Musiqiy asarning ritmik rasmi turli hajm va turli davomlilikda harakatlarni 
bajarishga yordam beradi. U chapak, qadam, yugurish, gavdaning aylanishi, quloch 
otish va boshqa harakatlar bilan beriladi. O‘zlashtirish doirasida musiqaning ritmik 
rasmi gimnastik, raqs va nihoyat erkin harakatlarda bajarilardi. Harakat ritmika bilan 
faqat asosiy xislatlarda mostushuvchi shaxsiy ritmik rasmni belgilarkan musiqaning 
mayda ritmik rasmi harakatga aylanganda kattalashadi.