Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

Соат тушунчаси. 
Дастлабки соатлар. Соат – бу халқаро 
бирликлар тизимига кирмайдиган вақт ўлчов бирлиги, қиймати 60 
дақиқа ёки 3600 секундга тенг вақт оралиғи ва вақтни ўлчаш учун 
ишлатилган асбобдир. Грекча «horo», инглизча «hour» соат сўзи 
дастлаб «вақт оралиғи, давр» каби маъноларни билдирган. Эрамиздан 
аввалги IV асрларда грекчада соат атамаси пайдо бўлган. Одамлар 
вақтни ўлчашга қадимдан ҳаракат қилиб келишган. Улар Қуёш, Ой 
ҳаракатлари ва бошқа табиат ҳодисаларнинг муайян вақтларда 
такрорланиб туришини сезганлар ва улардан вақтни ўлчашда 
фойдаланганлар.
Юнон олими Птолемей (мил. авв. II аср) суткани соат, дақиқа ва 
секундга бўлган. Вақтни жуда аниқ ўлчаш учун махсус астрономик 
кузатишлар ўтказилган. Бу кузатишлар самараси ўлароқ дастлаб қуёш 
соати, кейинчалик сув ва қум соатлари пайдо бўлди. Ксенофонтнинг 
таъкидлашича, соат кундузи Қуёшга, кечаси юлдузларга ҳамда одам 
соясининг узунлигига қараб соат аниқланган. Эрамиздан аввалги 1800 
йилда Миср коҳинлари кечаси бўладиган ибодатларда юлдуз 
соатларидан фойдаланишган. Қуёш ва сув соатларининг пайдо 
бўлиши соатни янада аниқроқ билиш имконини берди. Мисрда 
эрамиздан аввалги 1600 йилларда сув соатлари, эрамиздан аввалги 
1450 йилларда Қуёш соатларидан фойдаланишган. Биринчи Қуёш 
соати, яъни скафис бобиллик Берос томонидан эрамиздан аввалги III 
асрда қурилади. Дастлабки грек Қуёш соатлари эрамиздан аввалги 
550 йилларда Анаксиманту Милетский томонидан яратилган. Римда 
эрамиздан аввалги 293 йилдан бошлаб Қуёш соатларидан фойдалана 
бошланган. Осиё халқларида эса қадимда қум соатлари кенг 
тарқалган. Бу соатлар унча узун бўлмаган вақт оралиғини ҳисоблашга 
мўлжалланган эди. Ҳозирда ҳам тиббиётда қум соатларидан 
фойдаланилади. Хитойда олов соатларидан фойдаланишган. Унда 
махсус шамлар ишлатилган. Эрамиздан аввалги биринчи минг 
йилликда сув соатлари – клеспидралар кенг тарқалди. Мазкур 
соатлар, албатта аниқ ва қулай бўлмаса-да, маълум бир қатламдаги 
одамларнинг эҳтиёжини қондирган. Ўрта Осиёда XV асрнинг 
биринчи ярмида Мирзо Улуғбек Самарқандда 50 метрлик Қуёш 
соатини бунёд этган.
 
Жамият тараққиёти натижасида аниқ ва қулай 
соатларга бўлган эҳтиёж юзага келди. Механик соатлар бу даврга 

---

21 
янгилик бўлиб кирди. 578 йиллардаги Византия манбаларида механик 
соатлар тилга олинади. XI-XII асрларга келиб Европада механик 
соатлар кенг тарқалди. Бундай соатлар, одатда, ратуша минораларига 
ўрнатилган. Механик соатларнинг камчилиги уларнинг улканлиги ва 
аниқ эмаслигида эди. Россияда бундай соатлар