Б. Сапаров ф а л с а ф а

Эмпириокритицизм 
позитивизмнинг иккинчи тарихий шакли сифатида 
ХIХ–ХХ асрлар чегарасида юзага келди.

---

48 
Унинг энг машҳур намояндалари – Э.Мах (1838-1916) ва Р.Авенариус 
(1843-1896). 
Илк позитивизмдан фарқли ўлароқ, эмпириокритицизм 
фалсафага ―иккинчи позитивизм‖ни синтез қилувчи фан сифатида 
ѐндашади, уни билиш назариясига боғлайди. Эмпириокритицизм ―тажриба 
танқиди‖ деган маънони англатади ва‖тажрибани метафизик табиатни 
ўзгартирувчи барча қоидалардан тозалаш‖ни назарда тутади. 
Э.Мах фикрига кўра, тажриба амалда ―дунѐ элементлари‖ ҳисобланувчи 
сезгилардан иборатдир. Бинобарин, позитивизм ўзининг махизм шаклини 
касб этган иккинчи босқичида бутун фалсафий фаолиятни инсон тажрибаси 
ҳиссий асосининг руҳий-физиологик шакллари таҳлилига боғлади. Махизм 
фалсафасида дунѐ ―езгилар мажмуи‖ тарзида намоѐн бўлдики, бу 
материализмдан бутунлай воз кечилиши, инглиз файласуфи Берклининг 
субъектив идеализми ўзига хос тарзда тикланишини англатади. Хуллас, 
иккинчи позитивизм яратувчилари билиш жараѐнининг назарий моделини 
тузишга ҳаракат қилдилар. 
ХХ асрга келиб дунѐда ранг-баранг фалсафий таълимотлар шаклланди. 
Бу таълимотлар фалсафий плюрализм ҳақида, уларнинг инсоният 
тараққиѐтидаги ўрни ва аҳамияти тўғрисида муҳим хулосалар беради. 
Ҳозирги замон фалсафасига хос хусусият ворислик, янгиланиш ва 
новаторлик бўлиб, ХХ-ХХI аср фалсафасида инсон ва жамият муаммолари 
таҳлил этилади. 
Янгича фалсафий тафаккурга асос солган олимлар орасида немис олими 
Артур Шопенгауэр (1788-1860) хизматлари каттадир. Шопенгауэр оламдаги 
барча мавжуд нарсаларни ироданинг намоѐн бщлиши, иродани эса онгсиз 
кўр- кўрона интилиш тарзида тушунади. Шопенгауэр таълимотини давом 
эттирган немис файласуфи Фридрих Ницще (1844- 1900 ) фикрича, 
―Борлиынинг энг чуыур моҳияти, ҳокимиятга эришиш учун бўлган 
иродадир‖. Ницще инсон борлиғида махлуқлик ва холиқликни бирлашиб 
кетганини асослаб беришга ҳаракат қилди. Унинг диѐримизда бундан икки 
ярим минг йил муқаддам шаклланган зардуштийлик таълимотини ўргангиб 
яратган ―Зардушт таваллоси‖ асарида кучли шахсларни тарбиялаш ғояси 
илгари сурилган.
Неотомизм – 
ХХ асрдаги энг йирик диний-фалсафий оқим бўлиб, у 
ўрта асрлардаги (ХIII аср) Фома Аквинскийнинг таълимотини қайтадан 
тиклади. У ( ―нео – янги, томизм – ―фома‖, транскрипцияда ―тома‖ бўлиб 
ўзгарган) Фома Аквинскийнинг янги, замонавий таълимоти демакдир. Бу 
таълимотга кўра, илм ва эътиқод ўртасида тўла мувофиқлик, уйғунлик бор. 
Улар бир – бирини тўлдириб туради, ҳар иккиси ҳам худо томонидан 
берилган ҳақиқат. 
Неокантчилик 
XIX аср ўрталарида шаклланган ва XX аср бошларида 
ривожланган эди. Унинг вакиллари И.Кант ўз даврида қўйган илмий 
билишнинг умумийлиги ва зарурияти ҳақидаги ҳамда тажрибавий ақл 
ҳақидаги муаммоларни таҳлил этадилар.

---

49 
XX асрга келиб, фан ва техника тараққиѐти билан илмий тафаккур ват ил 
муаммоларини фалсафий таҳлил қилишга қизиқиш ниҳоятда ортди. Бу 
йўналишда ишлаѐтган энг йирик оқимларга неопозитивизм, структурализм ва 
герменевтика каби фалсафий қараш намоѐндалари мисол бўлади.