Qiziqarli kimyo

56

---

2.6. UGLEROD VA K R E M N IY TO ‘G ‘RISIDA BILASIZM I?
2.6.1. . uglerodninglotinchanomi “karbohium” bo'lib, m a’nosi ko'mir 
demakdir. U yer po' stlog' ining 0.09 foizini tashkil qiIsa ham, butun tirik 
mavjudodning“shohi” hisoblanadi. Uglerod birikmalari hayvonlar va 
o'simliklarto'qimalarining organik moddalarmi hosil qiladi.
2.6.2... .yeryuzida odamlarrungbir kecha-kunduzdanafas bilan chiqanladigan 
CO^gazierkinuglerodgaaylantinlsa, 160 million tonnani tashkil etadi.
2.6.3. ... yog‘ochvajunningtaxm inan50% ini uglerod tashkil qiladi
2.6.4. . antrasit, grafit vaolmos ugleroddan iborat Olmos qattiqlik ji- 
hatdan moddalar orasida birinchi o'rinda turadi, uning Moos shkalasi 
bo'yichaqattiqligi lOgateng. A m m ografitningqattiqligi lgateng. 
Buning sababi, moddalarda uglerodmng joylashuvidir.
2.6.5. ... alkimyogar Parasels natriy karbonat va sirka kislotasidan foy- 
dalamb, birinchi marta gazli suv tayyorlagan edi.
2.6.6. ... uglerod (П)- oksidi (CO) “ is gazi” ham deyiladi. Is gazi kuchli 
zahar hisoblanadi. U bilan nafas olinsa, aw aliga odam behol bo' ladi, 
keyin uyquni keltiradi vabehush qilib o'ldiradi. U odamni kislorod- 
dan mahrum qilibzaharlaydi.
2.6.7. .. karbonat angidirid (CO,) gazini bosim ostida suyuq holatga va 
qattiq holatga aylantinsh mumkin. Qattiq CO, “quruq muz” ham deyi­
ladi, undan tez buziladigan moddalami saqlashda foydalamladi.
2 6.8 . natriy gidrokarbonatning to'yingan eritmasi va konsentrlangan 
sulfat kislotadan foydalanib, “o‘t o‘chirgich”lartayyorlanadi Ikkala 
m oddaningo'zaro ta’sirlashuvidan ko'pikli aralashma hosil bo'lib, 
o'tni o 'ch ira d i. Aralashma tarkibi da karbonat angidirid gazi bo'ladi
2,6.9. ... biryil davom idayeryuzasidagi hamma o'sim liklartaxm inan 
150 milliard tonna CO,ni yutib, atmasferaga 400 milliard tonna 
kislorod chiqaradi
2.6.10.... “gazga qarshi” (protivogaz)qurilmanmgishlash prinsipi shun­
dan iboratki, qurilmadajoylashtinlgan faollantirilgan ko'm ir havoda- 
gi turli zararli gazlami o'zida ushlab qoladi.
2.6 11 
kremmyninglotinchanomi“silitsium” bo'lib, ma’nosi “chaqmoq
57

---

tosh”dir Uni 1823-yili shved olimi Y Berselius kashft qilgan. Kremniy 
tarqalganlikjihatidan kisloroddan keyin, lkkinchi o'rinda turadi. U yer 
po'slog'inmg27.6 foizini tashkil qiladi
2.6.12. ... tiniq kvars “tog' billuri ” deb ham ataladi Uning boshqa, turli 
xil rangdagi navlari ham mayjud. Masalan, ko‘k rangli billur koni 
M arkaziy O siyoning Pom ir to g 'id a joylashgan. U nga “ L a’ 1 i 
badaxshon”deb ham nom berilgan.
2.6.13.... kremniy ham tabiat (jonsiztabiat) ning“shohi” hisoblanadi. U 
qum, tuproq, turli minerallar, silikatlar, alumosilikatlar tarkibiga kiradi, 
amorf kremniy esasuv o'tlanda vaaynm suv hayvonlan tarkibida bo‘ladi.
2.6.14. ...krem niy ayrim ro‘zg‘or buyumlari tarkibida ham keng 
tarqalgan.U shisha, chinni, sopol buyum lar, billur va boshqa buyum- 
lar tarkibida bo' ladi.
2.6.15. ... msonlar miloddan bir necha asr ilgari kremniy oksidim pishi- 
rib shisha olish san’atini egallagan Oddiy shishaningtaxminiy tarkibi 
Na20*C a0*6S i02 formula bilan ifodalanadi. ShishadaN a2O m K 20
ga almashtinlsa, qiyin suyuqlanuvchi shisha hosil bo‘ ladi. Undan kimy­
oviy shisha ldishlartayyorlanadi. Shisha tarkibidagi CaO qo‘rg‘oshin 
(П) - oksidi (PbO) bilan almashtinlsa, billur shisha hosil bo‘ ladi.
2.6.16. ... natriy va kaliy silikatlar suvda eriydi va ulaming konsentrlan­
gan suvli eritmalari “eruvchan shisha” deyiladi. Silikat elimentining 
tarkibi - natriy silikat Na„SiO, dir.
2.6.17. ... shishadan diametri 0.003 dan 0.012 mm gachabolgan ingich- 
ka tola hosil qilish m um kin. Shishadan “shisha paxtasi” tayy orlanadi, 
u qunhshda “ issiqlik o‘tkazmaydigan” m ahsulotsifatidaqo1 llanadi.