Qiziqarli kimyo

2.5. B O R VA A LU M IN IY TO ‘G ‘RISIDA BILASIZM I?
2.5.1 ...b o r alkimyogarlar davridanm a’lum edi. Erkin bor 1806-yili 
fransuz olimlari Gey - Lyussak va Tenar tomonidan B ,0 , ni kaliy m e­
tall yordamida qaytarib olgan.
2.5.2. ... boming Moos shkalasi bo ‘yicha qattiqligi 9 ga teng. Bujihat- 
dan bor olmosga yaqin turadi.
2.5.3. ... tanakor Na,B40 710H „0 qadimdan m a’lum bo‘lib, u har xil 
maqsadlarda ishlatilgan.
2.5 .4. ... borat kislota va tanakor oliy navli shishalar ishlab chiqarishda 
qo‘llanadi. Konservalar ishlab chiqarishda vatibbiyotda antiseptik 
vosita sifatida ishlatiladi. Tanakor temirchilikda metallar oksidlarmi 
eritish (metallami kavsharlashda) maqsadida ishlatiladi.
55

---

2.5.5.... aluminiy metallar orasida tarqalganlikjihatidan birinchi o‘rinda, 
elementlar orasida esa uchinchi o‘ nnni egallaydi. Yer po‘ stlog‘ uiing 8.8% 
ini aluminiy tashkil etadi
2.5.6. ...alum iniy oksidi A f 0 3tabiatdam avjudbo‘lib,korundminerali 
nomi bilan yuntiladi. Agarkorundning tarkibidaxrom bo‘lsa, u yoqut 
(rubin) deyiladi. Titan va temir bo‘lsa, feruza (sapfir) deyiladi. Ular 
qimmatbaho toshlardir.
2.5.7.... aluminiy faol metali bo‘lib, tezda oksid qavati bilan qoplanadi. 
Oksid qavati zich bo‘lib, u na havoni va na suvni o ‘tkazadi. Shuning 
uchun ham aluminiy va uning qotishmalaridan tayyorlangan buyumlar 
zanglamaydi, buzulmaydi va suv bilan ta’sirlashmaydi.
2.5.8.... cho‘yan vap o‘lat buyumlaming zanglashini oldini olish maqsa- 
dida ular yuzasi aluminiy bilan qoplanadi.
2.5.9. .. aluminiy metali yordamida (qaytaruvchi sifatida) bir necham e­
tallar olinadi. Bujarayon alyuminoteriya deb ataladi.
2 5.10. ... temir oksidi va tabiy korundni aralashtirib, jilvir qog‘ oz tay­
yorlanadi va yaltiratuvchi stanoklar charxlari yasaladi.
2.5.11. . .. korund minerali juda qattiq bolib, Moos shkalasi bo‘yicha 
uning qattiqligi 9 ga teng.
2.5.12. ... aluminiy ishlab chiqarishni hozirgi zamonaviy usulini 1886- 
yili, amerikalik olim Xoll va fransuz olimi Eru kashf qilgan. Bu usul 
kriolit (3NaF AIF3) suyuqlanmasida aluminiy oksidi AL,03 ni eritib, 
elektroliz qilishga asoslangan. 100 yil dan ortiq vaqt davomida bu usul 
butunjahonda qo‘llanilib kelinmoqda.
2.5.13.... suyultirilgan kriolit elektroliz paytida ftorli binkmalar chiqarib, 
atmosferani lfloslantiradi va shu bilan ekologiyaga katta zarar etkazadi.
2.5.14.... toza aluminiy konstruksiyaviy material sifatidako‘p ishlatiladi. 
Aluminiyning muhim qotishmalari - dyural va siluminlardir. Dyural yoki 
dyuraluminiy - bu 4% mis va 96% alyuminiydan iborat qotishma (unda 
kam miqdordamarganes, magniy va kremniy aralashmasi ham bor). 
Dyural qattiqlik vamustahkamlikjihatidan yumshoq po‘latga o‘xshab 
ketadi. Silumin tarkibida 12-13% kremniy mavjud. Uni suyultuib, qo- 
liplargaquyib har xil buyumlar vaasboblar yasaladi.