Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №20 (том 5)

 
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 
1. Sh.M. Mirziyoyev «Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy 
javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak». 
Toshkent 2017 y.
2. Sh.M. Mirziyoyev: “Oliy ta’lim sohasini yanada rivojlantirish, kadrlar 
tayyorlash sifatini oshirish, ilm-fan va ishlab chiqarish integratsiyasini 
kengaytirish masalalariga bag‘ishlangan yig‘ilishdagi nutqi” – 2018/10/25. 
3
.Ishmuhamedov R.J. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim 

---

812 
samaradorligini oshirish yo‘llari. –T.: TDPU, 2004. 
4. Ibragimov X.I., Abdullaeva Sh.A. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma.-T.: Fan, 2005.-
268 b.Saidahmedov N. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiya.-T.: 2003.- 66 
b. 
5. Yo‘ldosheva D. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida ta’lim maqsadini 
belgilashning didaktik asoslari”. –T.: Fan, 2006. 
6.Internet ma’lumotlari. ziyonet, pedagog.uz, kutubxona.uz saytlari.
 

---

813 
ФИО автора:
Shahlo Abubakirova 
Toshkent viloyati O’rta Chirchiq tumani 6-umumiy o’rta ta’lim maktabi 
Ona tili va adabiyoti fani o’qituvchisi 
Название 
публикации:
«UMUMTA’LIM 
MAKTABLARIDA 
KESIM 
MAVZUSINING O’QITILISHI» 
Annotatsiya 
Ushbu maqolada umumta’lim maktablarida “Kesim” mavzusining o’qitilishi va 
unda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish haqida ma’lumot berilgan. 
Shuningdek mavzu doirasida bir qancha usul va uslublardan foydalanish yuzasidan 
ayrim qarashlar ifoda etilgan.. 
Kalit so’zlar:
O’zbek tili sintaksisi, mustaqil va nomustaqil kesim, kesimlik 
kategoriyasi, ot kesim va fe’l kesim, sodda va murakkab kesimlar. 
 
O’zbek tili sintaksisida kesim va uning ifodalanishi , xususiyatlariga bag’ishlab 
qator tadqiqotlar e’lon qilingan. Lekin shuni ta’kidlab o’tishimiz kerakki, bizning 
an’anaviy sintaksisimizda kesim gapning bosh bo’laklari sifatida baholangani holda 
uning egaga tobelanishi alohida uqtirilar edi. Keyingi tadqiqotlarda , jumladan 
N.Mahmudov, A.Nurmonov va ularning izdoshlari tadqiqotlarida kesimning gapdagi 
alohida mavqeyi tan olinadi. 
Kesim tadqiqida tilshunosligimizdagi yangi talqinlardan biri L.Raupova tomonidan 
ilgari surilgan kesimning mustaqil va nomustaqil shakllarini farqlashdir. 
Sintaksisni formal-funksional nuqtayi nazardan tahlil etish jarayonida kesim 
gapning bosh bo’laklaridan biri sifatida emas, balki uning markazi, yadrosi, gapni 
bevosita tashkil etuvchisi va uni uyushtiruvchi sifatida qaraladi. Kesim gapning 
uyushtiruvchi bo’lagi sifatida voqelanganligi sababli nutqimizda kesimsiz gap bo’lishi 
mumkin emas. O’z vaqtida ega tarkibidangina emas, kesim tarkibidangina iborat 
ekanligini tadqiqotchi M.Abuzalova tomonidan atroflicha asoslab berilganligi bizni atov 
gaplar kesim tarkibidangina iborat ekanligini asoslash vazifasidan qutultiradi. 

---

814 
Kesim gapning shunday konstuktiv bo’lagi-ki, u o’zini shakllantiruvchi va tilimizda 
juda rivojlangan Grammatik kategoriyaga – kesimlik kategoriyasiga ega. Shuning uchun 
kesim tarkiban murakkabdir.
Kesim, uning ma’no turlari va ifodalanishi 
O’zida predikativlikni aks ettiradigan , gapni uyushtiruvchi va shakllantiruvchi 
markaziy bo’lak kesimdir. Kesim gapning markaziy bo’lagi bo’lganligidan gapning butun 
tavsifi –grammatik kategoriyalari : tasdiq, inkorlik, shaxs-zamon, kommunikativlik va 
h.k. lar kesimga qarab belgilanadi. 
Kesim gap qurilishida uyushtiruvchilik vazifasini o’taydi. Qolgan bo’laklar 
kesimning kengaytiruvchilari yoki kengaytiruvchilarning kengaytiruvchilari hisoblanadi. 
Bu jihatdan ega ham gap tuzilishini kengaytiruvchi bo’lak hisoblanadi. Kesim 
predikativlik shakliga ega bo’lganligi uchun u gapda boshqa bo’laklarga nisbatan emas, 
balki bevosita belgilanadi. Gapning yangi axborot tashuvchi qismi ham kesim 
hisoblanadi.
So’z turkumlarining eng yirik guruhlari otlar va fe’llar to’dasi sifatida ajralgani kabi 
, bular bilan ifodalangan kesimlar ham ikki turga bo’linadi.
-ot kesimlar 
-fe’l kesimlar 
Fe’l va uning vazifadosh shakllarining kesim sintaktik vazifasida kelishi fe’l kesim 
hisoblanadi.
Mustaqil sodda gapning kesimi aniqlik, buyruq va istak mayllari shakllaridagi 
fe’llardan bo’ladi, bular kesim vazifasida qo’llanuvchi fe’llar bo’lib ega bilan bevosita 
birikadi, bog’lama talab qilmaydi. 
Masalan: 
Dehqon bo’lsang shudgor qil, mulla bo’lsang takror qil.(Maqol) 

---

815 
Shart mayli shaklidagi fe’l ba’zan istak, mo’ljal. Iltimos kabi ma’nolarni ifodalab, 
mustaqil sodda gapning kesimi bo’lib keladi. 
Ot kesimli va fe’l kesimli gaplarning mazmuni , sintaktik tuzilishi 
Fe’ldan boshqa so’z turkumlari, shuningdek harakat nomi va otlashgan sifatdosh 
shakllari orqali ifodalangan kesim ot-kesim hisoblanadi. Ot kesim ot, sifat, son, olmosh, 
ravish, harakat nomi, taqliq so’zlar bilan ifodalanadi. 
Masalan: 
1.
Ot- O’zbekistonning poytaxti-