O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Abu Hamid Muhammad ibn Muhammad al-G’azzoliydir 
(1058-1111-yillar), 
G’azzoliy mashhur islom ilohiyotchisi, Kalom falsafasining yirik vakilidir. 
Abu Hamid G’azzoliy islomiy ilmlarning turli sohalarini dunyoviy ilmlarga 
qo’shib chuqur egallaydi. U nimani o’rgansa, shu sohani to’ldirishga, rivojlantirishga 
harakat qilib, har bir o’rgangan narsasini islom tarozisiga qoyib, o’lchab ko’rish 
asosida baholashga harakat qiladi. Oqibatda, islomning turli sohalariga oid yuzdan 

---

52 
ortiq asarlar yaratadi. U fikx ilmiga oid ,,Bosit“, ,,Vajid“ va „Kosit“, ,,Kalom“ 
ta’limotiga doir „Tavxid ul A’qoid“, ,,ArRisolat-ul-Qudsiya“, ,,Al-iqtisod-u fil-
e’tiqod“ kabi asarlarni yozgan. 
G’azzoliyni jahonga mashhur qilgan va dunyo tan olgan faylasuflar qatoriga 
qo’shgan asarlari — mu’tazilachilar, botiniylar (ular ko’proq aqlga tayanganlar)ning 
yo’ldan ozganini asoslashga va islomni zaiflashtirishlariga qarshi yozgan „Fadoix al-
Botiniya“, „Al-Qismoi-aI-Mustaqim“, „Hujjatul-Haq“, ,,Mufasiul-Xilof’ va „Ad-
Diras
 
al-Marqum“ nomli kitoblaridir. 
Abu Hamid G’azzoliy jahon faylasuflari, xususan, yunon faylasuflari asarlari 
bilan ham tanishib chiqqan. U Forobiy va Ibn Sinolarning Platon va Arastuning 
falsafasi ta’sirida qolganliklarini, ularga ergashganliklarini tanqid qilib, „Taxofut-ul-
falosifa“ („Faylasuflarga qarshi“) asarini yozgan. Bu asarida u Islomni, Qur’onni 
insoniyatning aqliy bilimlari mezonlari bilan o’lchab bo’Imasligini ta’kidlaydi. 
Insoniyatning aqliy bilimlarini Qur’on nuqtayi nazaridan ko’rib chiqish lozimligiga 
e’tibomi qaratadi. Agar shunday qilinmasa, Islomni yanglish tushunish davom 
etaveradi, biz buning oldini olishimiz kerak, deydi u. 
G’azzoliy o’z ta’Iimotida Islom falsafasi nuqtayi nazaridan kelib chiqib, kishilar 
haqiqatni tanish uchun awal Ollohni tanishi kerakligini, aks holda ular his-tuyg’uda 
ham, aqliy bilimlarda ham adashishlari mumkin, deydi. Xullas, G’azzoliy o’zining 
asarlarida islom ilohiyoti tizimini ishlab chiqib, uni falsafiy jihatdan asoslab beradi. U 
islomning eng yirik nazariyotchisi hisoblanadi. 
G’azzoliy islom ilohiyotiga oid falsafiy qarashlariga qarshi chiqqan faylasuf —