O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

ar-
Roziydir 
(864—925-yillar). Uning to’liq nomi Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyo 
ar-Roziydir. U tibbiyot, kimyo, botanika, astronomiya, matematika, mantiq va 
falsafaga oid ilmlami chuqur egallab, Sharqning buyuk ensiklopedist olimi, tabib va 
mutafakkiri bo’lib yetishdi. 
Roziyning falsafiy qarashlari ham Eron, Arab, Hind, Xitoy, Turon zaminidagi 
diniy-falsafiy sistemalari hamda qadimgi yunon falsafiy ta’limotlari asosida 
shakllandi. Roziyning ilmiy tadqiqotlari tajriba va kuzatishlarga asoslangan bo’lib, u 
o’z davrining dogmatik qarashlaridan xolidir. Roziy o’zining original falsafiy 
qarashlari bilan zamondoshlaridan ancha oldinga ketib, qator ilg’or g’oyalami ilgari 
suradi. 
Roziy o’z falsafiy qarashlarida Arastuning izidan borgan o’z o’tmishdoshi Al-
Kindiyga nisbatan butunlay mustaqil yo’l tutdi. Uning falsafiy ta’limotiga ko’ra, real 
dunyo beshta azaliy boshlang’ich: materiya, makon, zamon, jon (an-nafas) va Xudo 
(bori)dan iboratdir. Roziy Xudoni azaliy sabablardan faqat bin deb biladi. U 
dunyoning vujudga kelishida boshqa azaliy sabablar qanday rol oynasa, Xudo ham 
shunday rol oynaydi, deb hisoblagan. Shu sababli u Xudoni dunyoni yaratuvchi emas, 

---

51 
balki boshqaruvchi kuch, deb tasawur qiladi. Ko’rinib turibdiki, Roziy borliqning 
abadiyligi, uning makon va zamondagi cheksizligi, dunyo hech kirn tomonidan 
yaratilmaganligi, harakat esa narsalarning ajralmas xususiyati ekanini, harakatning 
manbayi narsalarning ichidaligini ko’rsatadi. 
Roziy kishilarni ilm-fan va ma’rifatni egallashga chaqiradi, baxtli hayotga 
erishish ilm-fanni egallash orqali royobga chiqadi, deb tushuntiradi. „Biz uchun eng 
sharafli bo’lgan narsa, — deydi u, — faqat jismoniy lazzatlarga intilish emas, balki 
ilm va ma’rifat orttirish va haqiqatga erishishdir". Uning ta’limoticha, inson 
hayotining mohiyati baxtli turmushga erishishdir. Shuning uchun har bir kishi baxtli 
hayot uchun kurashishi kerak. Bu kurash ikki yo’ldan iborat. Birinchisi — hayotning 
hamma moddiy ne’matlaridan foydalangan holda ijtimoiy hayotda faol ishtirok etish; 
ikkinchisi — eng oliy axloqiy holga erishishdir. Eng baxtli odam boshqalarga ko’p 
foyda keltirgan kishidir. Uningcha, eng ohy axloqiy yetuklik kishilarning bir-biriga 
nisbatan 
adolatli 
munosabatda 
bo’lishi, 
bir-birini 
ochiq 
ko’ngillilik 
va 
hushmuomalalik, rahmdillik bilan qabul qilish, yordam berishidir. Boshqalami 
baxtsiz qilish yo’li bilan baxtli bo’lish mumkin emas. 
Roziy hatto Islom dini aqidalarini tanqid qiluvchi ikki asar ham yozgan. Bular: 
„Naqd aladyon“ („Dinlardagi ziddiyat“) va „Hiyal almutanabbiyyin“ („Soxta 
payg’ambarlar nayrangi“)dir. Bu asarlarning bizgacha faqat ayrim qismlarigina yetib 
kelgan. 
Roziy o’z qarashlarida o’sha davr uchun eng ilg’or va qimmatli bo’lgan — 
xalqlaming o’zaro tengligi, kishilarning dinga, e’tiqodga nisbatan erkinligi haqidagi 
fikrlarni ham ilgari suradi. 
O’rta asr musulmon falsafasi rivojlanishiga katta hissa qo’shgan olimlardan biri