Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

Континентал (материк) этакларнинг ѐтқизиқлари. 
Бу 
ѐтқизиқларнинг шаклланиши лойқа оқимлар фаолияти билан 
боғлиқ. У каньонларни чуқурлатиб юқори ва ўрта оқимларда 
эрозион 
ишларни, 
ўрта 
оқимидан 
бошлаб 
аккумуляция 
жараѐнларини содир этади. Шу боисдан ҳам сувости водийлари, 
супалар, ѐйилмалар (қуруқликдагидек) пайдо бўлади. Лойқа оқим 
олиб 
келаѐтган 
ва 
ѐйилмадаги 
ѐтқизиқларни 
турбидит
ѐтқизиқлари
деб аталади. Энг йирик турбидитни Бенгал қўлтиғига 
қуйиладиган Брахмантура билан Ганга дарѐлари ҳосил қилган. Бу 
дарѐларнинг ѐтқизиғи барча дарѐлар келтирган турбидитларнинг 
12% ташкил этади (йилига 21 млрд.т оқизиқ келтиради, ѐйилмадаги 
ѐтқизиқнииг қалинлиги 5 км дан ошади). Эгаллаган майдонига кўра 
дунѐдаги энг катта қуруқлик дельтаси ҳам Ганга - Брахмапутра 
дельтаси ҳисобланади. 
Лойқа 
оқимлар 
туфайли 
чўкинди 
материалларнинг 
тўпланишида 
флиш ѐтқизиқлари
ҳосил бўлади. Флиш ѐтқизиқлари 
учун градацион қат-қатлик характерли бўлади. 
Океан 
ложаси 
(абиссал) 
ѐтқизиқлари. 
Океанга 
келтириладиган материалнинг фақат 20 % океан ложасида чўкмага 
ўтади. Қолган 80 % континентал четда тўпланади. Океан 
чуқурлигининг ошиши ва материклар соҳилидан узоқлашган сари 
терриген гилли материал миқдори камайиб боради, бунда 
органоген (карбонатли ва кремнийли) ва полиген чўкиндилар 
(қизил гиллар) кенг тарқалган. 
Органоген чўкиндилар асосан планктон фораминифералар ѐки 
наннопланктон сувўтлари (кокколитофоридлар) ва камроқ 
моллюскаларнинг оҳакли чиғаноқлари ва қолдиқларидан иборат. 
Фораминиферали оҳактошлар 2000-3000 м дан 4500-4700 м 
чуқурликларгача, яъни карбонат ҳосил бўлишининг критик 
чуқурлигигача тарқалган. Бу чуқурликдан пастда совуқ сувлар 

---

328 
СаСО
3
га тўйинмаганлиги сабабли фораминифераларнинг 
чиғаноқлари эриб кетади. 
Бундан ортиқ чуқурликларда кремнийли полиген чўкиндилар 
тўпланади. Кремнийли чўкиндилар диатомитлар ва радиолярит-
лардан иборат бўлади. 
Диатомли кремнийли чўкиндилар асосан (70-75 %) диатомли 
иллардан таркиб топган бўлиб, уларнинг таркибида диатом 
сувўтларинг опалли ғилофлари ва уларнинг детрити устиворликка 
эга.
Радиолярийли кремнийли чўкиндилар бир ҳужайрали 
планктон организмлар - радиолярийларнинг қолдиқлари тўплами-
дан иборат.
Полиген чўкиндилар мураккаб келиб чиқишга эга. Уларга жи-
гарранг ѐки қизил рангли чуқурсувли (пелагик), карбонатсиз иллар 
киради. Улар 4000-6000 м чуқурликларда организмларнинг оҳакли 
колдиқлари эриб кетиши туфайли карбонатларга эга бўлмайди.
Қизил гилларнинг комплекс таркиби уларни алоҳида гуруҳга 
ажратишга имкон беради. Чуқурсувли қизил гиллар жуда секин, 
1000 йилда 1 мм тезликда тўпланади. 
Қизил гиллар Тинч океанининг абиссал ботиқликларида кенг 
(50 % яқин), Атлантика ва Ҳинд океанларида эса камроқ тарқалган.