Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

Ҳавза оқимлари
. Сув ҳавзаларида материалларни кўчирувчи 
асосий омиллар турли ҳавза оқимлари ва қирғоқ урунма 
тўлқинлари ҳисобланади. Урунма тўлқинлар қирғоққа ўткир бурчак 
остида таъсир этганда уларнинг қирғоққа урилиши ва симметрик 
бурчак остида қайтиши туфайли чўкинди материаллар соҳил 
бўйлаб сурила бошлайди ва бу жараѐн материалларнинг табиий 
тўсиқлар ортида тўпланишигача давом этади. 
Ҳавза оқимлари турли сабаблар: шамол ҳаракати натижасида 
(доимий ва даврий оқимлар), сув қатламлари зичлиги орасидаги 
фарқ туфайли (конвекцион оқимлар) ва сув сатҳининг кўтарилиши-
пасайиши таъсирида ҳосил бўлади. Ҳавза оқимлари денгиз шельфи 
сувларини 200-500 м, баъзан 1000-2000 м чуқурликкача аралаш-
тириб туради. Денгиз оқимларининг тезлиги 0,02 дан 2-3 м/сек ва 
баъзан ундан ҳам юқори бўлиши мумкин. Бу қуруқлик 
текисликлари ва баъзи тоғ дарѐлари оқими тезлиги билан 
тенглашиш даражасидадир. 
Денгиз оқимларининг баъзилари шамол таъсири туфайли 
вужудга келадиган тўлқинланиш билан боғлиқдир. Уринма 
тўлқинлар қирғоққа ўткир бурчак остида таъсир этса 
соҳилбўйи 
оқимлари
вужудга келади. Бундай оқимлар тўлқинларнинг 
қирғоқни емиришидан ҳосил бўлган ва қуруқлик сув оқимлари 
келтирган материалларни соҳил бўйлаб ташийди. Соҳилбўйи 
оқимларининг тезлиги ва чуқурлиги шамол кучига ва тўлқин 
амплитудасига боғлиқ.
Ҳавза тўлқинлари қирғоққа нисбатан тик урилганда 
тўлқинланиш натижасида қирғоқ томон келтирилаѐтган сув 
массаси қарама-қарши йўналишда денгиз туби бўйлаб ҳаракат 
қилувчи 
қайтув оқимларини
вужудга келтиради. Бундай оқимлар 
денгиз туби нотекис бўлганда маълум ўзанларга бирлашиши ва 
бунда уларнинг тезлиги тўлқин тезлигидан бир неча марта ортиқ 

---

318 
бўлиши мумкин. Қайтув оқимлари денгиз суви сатҳининг Ой ва 
Қуѐш тортиш кучининг таъсиридаги даврий кўтарилиши (прилив) 
натижасида ҳам вужудга келади.
Юқорида кайд этилган оқимлардан ташқари ҳавзага қуюлувчи 
қуруқлик дарѐларининг давоми ҳисобланган денгиз туби оқимлари 
ҳам мавжуд бўлади. Уларнинг узунлиги шельф юзаси бўйлаб катта 
масофаларга, баъзан континент ѐнбағригача етиши мумкин. 
Уларнинг орасида энг муҳими 
турбид оқимларидир
.