Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

 
18.2. Денгиз ва океан сувларининг ҳарорати, босими, 
шўрлиги ва кимѐвий таркиби 
Ҳарорати.
Қуйида уч океан ва Дунѐ океани сувининг ўртача 
ҳароратини келтирамиз: Атлантика океани суви 16,9°С, Ҳинд океа-
ниники 17,0°С ва Тинч океаниники 19,1°С. Дунѐ океани сувининг 
ўртача ҳарорати 17,4°С. Демак, бу учала океан ичида энг илиғи 
Тинч океан, энг совуғи Атлантика океани экан. Бу ҳол уларнинг 
географик жойлашишига боғликдир. Дарҳақиқат юқори кенглик-
ларда сув юзасининг ўртача ҳарорати 0 - 2,0°С бўлса, термик эква-
тор минтақасида 25-28°С (баъзан 31°С) га кўтарилади. 
Денгиз суви ҳароратини ўрганиш қуруқликнинг турли 
қисмларида иклим шароитини таҳлил қилишга ѐрдам беради. 
Масалан, шимолда Мурманск портининг қишда музламаслигига 
сабаб Атлантика океанидан илиқ оқим - Гольфстримнинг шу ерга 
етиб келишидир. Денгиз сувининг ранги ва шаффофлиги ундаги 
лойқа ва органик заррачаларнинг кўп - озлигига боғлиқдир. Денгиз 
суви тўқ кўк, жигарранг, сариқ бўлиши мумкин. Бунга денгиздаги 
сув ўтларининг ранги сабаб бўлади. Саргас денгизининг суви энг 
шаффоф бўлиб, унинг шаффофлиги 6,5 метр чуқурликда ҳам 
ўзгармайди. Тиниқ сувнинг ранги тўқ кўк бўлади. 
Босими.
Океанларда гидростатик босим сув қатламининг 
қалинлигига боғлик. Ҳавза қанча чуқур бўлса босим шунча юқори 
бўлади. Денгиз сувининг ўртача зичлиги 1,0-2,5 г/см
3
га тенг. Қутб 
сувларида 1,0-2,8 г/см
3
гача бўлса, тропикларда 1,0-2,2 г/см
3
ни 
ташкил этади. 
Шўрлиги.
Денгиз сувида ҳар хил туз ва газлар эриган бўлиб, 
улар тахир - шўр маза беради. Умумий шрлиги 35 г/л ни ташкил 
этади. Денгиз сувида 80 хилдан кўп кимѐвий элементлар мавжуд-
лиги аниқланган. Уларнинг кўпи жуда оз миқдорда учрайди. Бу 
элементларнинг 78,32% ини ош тузи, 9,44% ини МgСl, 0,25% ини 
Мn, Zn, қўрғошин, мис, олтин ва бошқалар ташкил этади. Агар 
Дунѐ океанининг сувини буғлатиб юбориш мумкин бўлса, унинг 
тагида 60 м қалинликда туз қатлами пайдо бўлар эди. 

---

313 
Ўрта ҳисобда Дунѐ океанининг 1000 г сувида 35 г эриган туз-
лар учрайди. Сувнинг шўрлигини фоиз билан эмас, балки промил-
леда (‰) ҳисоблаш қабул қилинган. 
Кимѐвий таркиби
. Денгиз сувида элементлардан J, F, Р, Si 
Ag, Zn Fe, Cs, B, Мn, Аl, Li, Ru, Аu борлиги аниқланган. Денгиз 
сувларининг шўрланишига иқлим катта таъсир кўрсатади. 
Экваторда ѐғин кўп ѐғиши сабабли шўрлик 3,4‰ гача камаяди, 
тропик минтақа вилоятларида иқлим қуруқ ва иссиқ, буғланиш 
жуда кўп бўлганлигидан шўрлик 3,79‰ гача ошади. Лекин Қизил 
денгизнинг шўрлиги 41 - 43‰, Ўрта денгизда 35 - 39‰, Қора 
денгизда 18 - 22‰, Каспийда 12 - 15‰, Азовда 12‰. 
Денгиз сувларида эриган газлар ичида кислород биринчи 
ўринда туради. Кислород денгизнинг энг чуқур жойларигача етиб 
боради. Сувдаги кислород ва СО
2
нинг миқдори сув ҳарорати билан 
жуда алоқадор: сувнинг ҳарорати қанча паст бўлса, юқорида айтил-
ган газлар сувда шунча кўп эрийди. Газларнинг 1 л сувдаги 
миқдори қуйидагичадир: 0°да - 18 см
3
О
2
, 1,4°С - 32°С да- 53,31 мг.л 
СО
2
, 10°С - 6,45 см
3
О
2
, 10-15°С -43,50 мг.л СО
2
, 20°С -5,31 см
3 
О
2
, 
25°С-28,7° -35,88 мг.л СО
2
, 35°С-4,17 см
3
О
2
. 
Эриган 
газлар 
миқдори 
денгиз 
чуқурлигига 
қараб 
тақсимланган бўлади. Масалан, Қора денгизда кислород фақат 40 - 
50 м чуқурликда бир хил миқдорда сақланади. Бу чуқурликдан 
пастга томон кислород камая боради.