Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

Ерости сувларининг пайдо бўлиши.
Тоғ жинслари орасидаги 
сувлар, биринчидан ѐғинларнинг ер устидан қум ва тошлар орасига 
қисман сизиб ўтиши, яъни инфильтрация йўли билан ҳосил бўлади. 
Масалан, Ўзбекистонда ҳар йили атмосфера сувидан ташқари 
суғориш тизимидан 8 миллиард м
3
сув шимилиб, ерости сувига 
қўшилади. Иккинчидан, ерости сувлари сув буғларининг 
конденсацияси жараѐнида ҳам пайдо бўлади. Бу вақтда ер ичидаги 
сув буғлари совиб, сувга айланади. Тоғ жинсларида сув буғи кўп 
тарқалган бўлади, бу эса уларнинг эластиклигини орттиради, 
тупроқнинг юқори босими таъсирида буғ яна ҳавога кўтарилади. 
Демак, конденсация жараѐни сув буғини тупроққа олиб киради ва 
ундан олиб чиқади. Тоғли ерларда, даштларда, доимий музлоқ 
ўлкаларда сув буғлари энг кўп конденсацияланади. 
Ҳозирги кунда тоғ жинсларидаги сувларни қуйидаги турларга 
бўлиб ўрганилади. 1. Буғ кўринишдаги сувлар. 2. Физик боғланган 
сувлар: гигроскопик ва плѐнкасимон сувлар. 3. Эркин сувлар: ка-
пилляр ва гравитацион сувлар. 4. Қаттиқ ҳолатдаги (муз) сувлар. 5. 
Кристаллашган (кристаллогидратлар) ва кимѐвий бирикма (гид-
роксил) ҳолатидаги сувлар. 

---

277 
Ерости сувлари дарѐ, ариқ сувларига нисбатан анча секин 
ҳаракатланади. Улар тоғ жинслари орасидан кўпинча нишаб 
томонга қараб сизиб ўтади. Рельефнинг бундай жойларидан ерости 
сувлари булоқ ѐки сизот суви тарзида чиқиб туради. Бундай сувлар 
Сирдарѐ вилоятидаги янги ўзлаштирилган жойларда кўплаб 
учрайди. 
Ерости сувлари келиб чиқиши бўйича ювенил, седиментоген, 
сингенетик, эпигенетик сувлар ажратилади. 
Ювенил сувлар.
Ер пўстининг ички қисмидаги магмадан 
ажралаѐтган минераллашган иссиқ сув буғларининг ерости 
сувларига айланишидан ҳосил бўлади. Ювенил сув ернинг чуқур 
қатламларида ва тез - тез вулкан отилиб турадиган ўлкаларда кўп 
учрайди. 
Седиментоген
(юнонча чўкинди) сувлар энг чуқурдаги 
чўкинди жинслари қатламлари орасидаги юқори даражада 
минераллашган (шўрланган) ерости сувларидир. Олимларнинг 
ҳисоблашича бу сувлар генезисига кўра денгиз сувидан пайдо 
бўлган. Уларнинг икки - сингенетик ва эпигенетик турлари таби-
атда кўп учрайди. 
Сингенетик
(юнонча сингенез - чўкинди билан бир вақтда 
ҳосил бўлиш демакдир) ерости сувлари. Ҳавза ѐтқизиқларининг 
тўпланиш жараѐнида улар орасида қолиб кетган қолдиқ сувлардир. 
Эпигенетик 
(юнонча эпигененез - кейин пайдо бўлган) ерости 
сувлари тоғ жинслари вужудга келгандан сўнг ѐки денгиздан сизиб 
ўтган сувлардан ҳосил бўлади. 
Тоғ жинсларида флюидларнинг ҳаракат қонуниятларини 
таҳлил қилишда ғоваклик ва киритувчанлик асосий аҳамиятга эга. 
Ғоваклик.
Терриген 
жинслардаги 
ғоваклик 
қаттиқ 
компонентлар эгалламаган бўшлиқ ҳисобланади. Ғоваклар ўзаро 
туташган ѐки туташмаган бўлиши мумкин. Ғоваклик скаляр 
катталик сингари фойизларда ифодаланади. Бунда умумий ва 
самарали ғоваклик ажаратилади. Улар: 
Р
ум 
+ V
ум 
- V
қ 
/V
ум,
Р
см 
+ V
т 
/V
ум 
формулалар ѐрдамида аниқланади. Бунда Р
ум 
- умумий ғоваклик
, 
Р
см
- самарали ғоваклик, V
ум
- умумий ҳажм, V
қ
- қаттиқ фаза ҳажми, 
Vт- туташувчи ғоваклар ҳажми. 

---

278 
Умумий 
ғоваклик 
терриген 
жинслардаги 
бутун 
бўшлиқларнинг, уларнинг ўзаро туташган ѐки туташмаганлигидан 
катъий назар, фойиз миқдорида ифодаланади. Самарали ғоваклик 
эса фақатгина ўзаро туташган ғовакларнинг фойиз миқдори билан 
белгиланади. Самарали ғоваклик миқдори ҳар доим умумий 
ғовакликдан паст бўлади. Пемза ва пенопластлар жуда юқори 
умумий ғовакликка, аммо жуда кам самарали ғовакликка эга бўлган 
материаллар жумласига киради. 
Терриген жинсларда ғоваклик структура ҳосил қилувчи 
доналарнинг жойлашиш тартибига ва сараланиш даражасига 
боғлиқ. Ўлчами бир хил бўлган сферасимон доналар ромбаэдр 
тартибида 
жойлашганда 
ғоваклик 
25,9% 
ни, 
тартибсиз 
жойлашганда 87,5% ни ташкил қилиши мумкин. Яхши 
сараланмаган материалларда доналар орасидаги бўшлиқлар майда 
зарралар билан тўлиб, ғоваклик даражасини камайтиради. 
Зичлашиш ва цементланиш натижасида ҳам ғоваклик миқдори 
жуда пасайиб кетади. Нефтли горизонтларда ғоваклик 5-20% 
бўлади. 
Киритувчанлик 
терриген жинсларнинг суюқликларни ўтказиш 
қобилиятидир. У Дарси формуласи билан ифодаланади: 
Q + KA x (dp/dl), 
бунда Q – вақт бирлигида сингадиган суюқлик ҳажми, А – 
кўндаланг кесим юзаси, dp/dl-конкрет ўлчамларга боғлиқ бўлмаган 
гидравлик градиент. 
Киритувчанлик катталиги суюқлик хусусияти ва муҳитнинг 
ғоваклиги ҳамда шу муҳитдаги киритувчанлик йўналишига боғлиқ. 
Солиштирма киритувчанлик (к) киритувчанлик ўлчами бўлиб, 
у фақатгина муҳитга боғлиқ: 
Q + KAf/М х dp/dl 
бунда f- суюқликнинг солиштирма оғирлиги, М – эса унинг 
қовушоқлиги. Солиштирма киритувчанлик 
дарси 
бирлигида 
ўлчанади ва уни оқим ҳаракатланаѐтган ғовакларнинг йиғинди 
юзаси сифатида қараш мумкин. 
Тоғ жинсларининг киритувчанлигига бўлакларнинг ўлчами, 
уларнинг сараланиш даражаси, мўлжалланганлиги, жойлашиш тар-

---

279 
тиби ҳамда цементланиши ва қатламланиш хусусиятлари таъсир 
этади. Терриген чўкиндилар доналарининг ўлчами қанча кичик ва 
сараланиш даражаси паст бўлса, киритувчанлиги шунча камайиши 
экспериментал йўл билан аниқланган. Градацион қат-қатликка эга 
бўлган турбидит ѐтқизиқларининг қатламларида пастдан юқорига 
қараб, доналар ўлчамининг кичирайиб бориш йўналиши бўйича 
киритувчанлик ҳам пасайиб боради. Қум доналарининг жойла-
шиши қанча зич бўлса, бошқа барча тенг шароитларда, самарали 
ғоваклик ва шу туфайли киритувчанлик ҳам шунча паст бўлади. 
Киритувчанлик ғовакликка тўғри ва солиштирма юзага тес-
кари пропорционал бўлади. Терриген жинслардаги бўлакларнинг 
ўлчами кичиклашиб борган сари киритувчанлик ҳам пасайиб бо-
ради. Бунга бўлакларнинг кичрайиб бориши туфайли солиштирма 
юзанинг ошиши сабаб бўлади. Натижада оқимга бўлган қаршилик 
ортади. 
Қумтошларнинг киритувчанлиги ғоваклигига қараганда кучли 
ўзгарувчан бўлади. Бунга икки сабаб бор. Ғоваклик бўшлиқлари 
юзасидаги нотекисликлар ҳам, оқим ўтадиган икки нуқта орасидаги 
масофа ҳам оқимга қаршилик қилади. Бу хусусиятлардан бирининг 
ѐки иккаласининг биргаликда ўзгариши, ғоваклик қиймати 
ўзгармаганда ҳам, киритувчанликнинг ўзгаришига олиб келади. 
Ерости сувлари жойлашиш шароитлари бўйича сизот, грунт ва 
қатлам сувларига бўлинади. Қатлам сувлари эса ўз навбатида 
босимли ва босимсиз турларга ажратилади.