Олий таълим муассасаларининг ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши таълим дастурида талабаларга миллий қадриятларимиздан бўлган ўзбек шевалари тўғрисида илмий-амалий билимларни бериш кўзда тутилган

 ҳ
бўғиз ундоши 
х
ундошига ўтади: р
əй
х
ɔн// 
ад. орф. райҳон; 
мехнəт 
//
ад. орф. меҳнат
; рəхмəт//
ад. орф. раҳмат. 
 
 ч > т
ундошининг алмашиниши: 
чуштъ // 
ад. орф. тушди; 
чъшладъ 
//
ад. орф. тишлади; 
чъш //
ад. орф. тиш.
 к >й 
ҳодисаси кенг қўлланилади: 
керəй//
ад. орф. керак; 
тълəй// 
ад. 
орф. тилак
; оръй //
ад. орф. ўрик
, 
Бухоро диалектида 
[к]
сақланади
: йурак// 
ад. орф. юрак; 
курак//
ад. орф. курак, 
болак//
ад. орф. бўлак.
л > н
ундошларининг алмашиниши: 
куйнак // куйнəй // ад. орф. 
куйлак
Қарлуқ лаҳжасига оид шеваларда фонетик ҳодисалардан ундошлар 
ассимиляцияси кўпроқ учрайди. Ундош товушлар қатор келганда бири 
иккинчисига таъсир қилиб, уни ўзига мослаштиради ва товушларнинг 
сингиши (ассимиляция) ҳодисаси юзага келади: 
кəммəғəл (камбағал), 
шуннəй (шундай), сəннуқ (сандуқ), куннуз (кундуз), əннɔзə (андоза), 
əллəс 
(атлас), 
мəккəм 
(маҳкам),
 мəссъ 
(махси), 
ҳəллəмə 
(ҳатлама), 
қəллəмə 
(қатлама).
Ўзбек шеваларида учровчи жуфт унлиларнинг конвергенцияси 
[ыхи-
ъ]
ва қадимий туркий 
[а]
товушининг дивергенцияси 
[ə<а >ɔ]
натижасида 
қарлуқ тип шеваларда сингармонизм (танглай гормонияси) бузилган. 
Қипчоқ шеваларида ҳар икки (лаб ва танглай) гармонияси сақланади.

---

115 
Шеваларда 
[р]
фонемасининг тушиб қолиши кенг тарқалган: 
дəстъхɔн 
(дастурхон), 
бънəсə 
(бир нарса), 
чəх, 
(чарх), 
тор
(тўрт) каби. Бухоро 
диалектида эса тўлиқ талаффуз этилади: 
чарх, чарм.
Сўзнинг охирида 
қ
ундоши тушиб қолади: с
əръ// сəру:, əччъ//əччу: 
каби. Морфологик хусусиятлари
. Ўзбек халқ шеваларининг қарлуқ-чигил-
уйғур лаҳжасида морфологик формантларнинг қўлланилишида ҳам фарқлар 
учрайди. Улар кўпроқ кўплик, эгалик, келишик формаларининг 
ишлатилишида кўринади. Шеваларда кўплик формасининг 
[-ə, -лə, -нəр] 
вариантлари ҳам қўлланилади: 
бъзə келлък//
бъза келдък
; улə кеттълə 
(ҳурмат
 
маъносида) каби. 
 
Икки тилли шеваларда эгалик қўшимчасининг 
[-ум, -ун]
вариантлари 
учрайди: 
бɔғум, бɔғун, чърɔғум, чърɔғун
каби. Бошқа ўзбек шеваларида 
мавҳум эгаликни ифодалаш учун от ва олмошларга 
[-нъкъ 

дъкъ 

ъкъ] 
қўшимчалари қўшилади: 
мəнъкъ, укəмнъкъ, кəлхɔздъкъ, беттъкъ 
каби.
Ўзбек халқ шеваларининг кўпчилигида, жумладан, қарлуқ-чигил-уйғур 
лаҳжасида олтита келишикнинг тўртта кўрсаткичи бор. Бунда қаратқич ва 
тушум келишиклари бир шаклда, яъни тушум келишиги шаклида келади. 
Шунингдек, жўналиш ва ўрин пайт келишиклари аралаш ҳолда 
қўлланилади.
Қаратқич келишигининг [-и] формаси ҳам учрайди: 
укəмъ кътɔбъ, 
озъмъ уйъм 
каби. Тушум келишигининг 
[-нъ, -дъ, -тъ] 
ҳамда ассимиляция 
ҳодисаси билан боғлиқ бир қанча вариантлари асосан қипчоқ тип шеваларда 
учрайди: