Маънавият ва тафаккур эркинлиги
405
диндан фойдаланган. Уз навбатида диний ташкилот
\ ш
давлат томонидан куллаб-кувватланишга, ибодатхоналар,
маъбудлар куришга, шаккоклик циладиганларни давлат
ёрдамида жазолашга му\тож булган.
Давлат бошка худудларни босиб олищцан, диний таш
килот эса Уз таълимотини янги \удуд а^олиси уртасида
таркатишдан бирдай манфаатдор булганлар. Энди асотир-
лар дин ёрдамида сиёсийлаштирилган ва мафкуралашти-
рилган. Кулдорлик жамиятида асотирлар сакланиб колган
булса-да, асотирий тафаккур аста-секин дастлаб юкори
табакалар ва илм-фан а\ли орасида, кейинрок бошка та
бакалар орасида \ам бардам топди. Илмий, фалсафий,
диний, эстетик, ахлокий, \укукий карашлар ижтимоий
онгнинг ало\ида шакллари сифатида юзага чикиши те-
гишли назарий карашларни ва умуман назарий тафаккур-
ни вужудга келтирди.
Назарий, илмий тафаккур, мо\иятига кура, асотирий
тафаккурни инкор килади. Маълумки, илм-фан аник да
ли лларга ёки мантилий исботларга таянади. У, далил кам
буганда, тадкдцот ибтидосида ривоятга эмас, балки ил
мий фараз (гипотеза)га таянади. Ривоятдан илмий фараз
мантилий асослангани, табиат ва жамият конун-коида-
ларига зид келмаслиги, \ак,ик,атга айланиши э\тимоли
юкорилиги, конкрет илмий муаммога богликдиги билан
кескин фар к; килади.
Илмий тафаккур ривоятдан фойдаланганида
уни
кушимча, иккинчи даражали сабаб ёки киёсий образли
далил сифатида келтиради. Ушбу маънода тарих фанининг
отаси Херодот томонидан форслар ва эллинлар уртасида-
ги урушнинг сабабларини гуёки асослайдиган ривоятлар-
нинг келтирилиши характерлидир. Херодот ривоятларни
келтирар экан, аник; исботланган факт, сабаб деб талкин
килмайди, балки аждодлардан авлодларга огзаки утиб ке-
лаётган, \ар икки томондан, факат айбларни бир-бирига
тункаб, сабаб сифатида кабул килинганини эътироф эта
ди ва аслида урушларга сабаб булган вокеалар шундай кеч-
ганми ёки йукми — номаълумлигини бир неча бор таъ-
кидлайди. Эътироф этиш лозимки, Херодот ижоди тарих
фанининг тугалиши давридир. Хали тарихга оид илмий
тафаккур яхши ривожланмаган, энди тетапоя була бош-
406
Лбдуршуш Эркаев
лаган давр эди. Фукидид ва Ксенофонт ижодида биз саба-
биятга муносабат янада жиддийлашганининг, анча илмий-
лашганининг гуво^и буламиз.
Илк цивилизациялар даврида кенг омма онги, тафак
кури асотирий эди. Бун и давлатнинг хукмрон мафкураси-
га айланган диний таълимотлар хисобга олган. Биринчи-
дан, уларнинг узи эски асотирий акдцаларнинг кбайта иш-
ланган, бойитилган, узгартирилган негизида вужудга
келган; иккинчидан, юкррида таъкидланганидек, уларга
сиёсий ва эътикодий мажбурийлик вазифасини юклаган.
Диний таълимотларда асотирий тафаккур унсурлари ман-
тикий-назарий тафаккур унсурлари билан эклектик тарз
да крришиб кетган.
Ибтидоий жамиятда халк огзаки ижодининг аксарият
жанрлари — ривоят, афсона, эртак, масал, кабилалар ит-
тифокдари вужудга келганда эса ка^рамонлик эпослари
шаклланган. Кулдорлик жамиятига, илк цивилизацияларга
утиш даврида гоявий-сиёсий ва диний-эътикодий мазмун
касб этган асотирлар давлат хокимияти ва диний ташки-
лотлар томонидан химоя килинган. Хукмрон мафкурага зид
карашлар, мафкуравий анъанага айланган асотирларни
ихтиёрий, узбошимчалик билан тал кин килиш ман этил
ган. Бунга жазм килганлар эса кувгинга учраган ёки каттик
жазоланган. Ушбу муносабат билан яна Сукрот кисматини
эслаш жоиз.
Антик даврдаёк йирик империяларнинг вужудга ке-
лиши улар диний мафкурасининг (давлат мафкурасининг)
империя таркибига кирувчи турли этнослар орасида ёйи-
лишига олиб келган. Шундай килиб, дунё микёсида тар-
Калувчи диний мафкуралар пайдо булиши учун шарт-ша
роит тугилган. Тугри, тан олиш лозимки, реал \аёт, жа
мият тараккиёти жуда мураккаб кечган, у
качон бир
чизикли булмаган. Турли истиснолар куп учраган. Жамият
тараккиётини жУн, котиб колган ва бир хил андозада тал-
кин килиш мумкин эмас. Биз бу ерда факат умумий тен-
денцияни эътироф этмокдамиз, холос. А\монийлар диний
эътикод масаласида мажбурлаш сиёсатини олиб бормаган
булса-да, зардуштийлик бутун империя худудида аста-се-
кин таркала бошлаган. Искандар Макдуний империяси-
да, ундан кейин пайдо булган Салавкийлар, Птолемей-
Do'stlaringiz bilan baham: |