Маьнавият ва тафаккур эркинлиги
401
бздоларини карама-карши томонга узгартиргандир. «Авес-
то» ва «Веда»лардаги асотирлар тизими мазмунан ва шак-
лан бири-биридан жуда фарк кдлади. Айтиш мумкинки,
уларни аслида келиб чикиш илдизлари бир, аммо кейин-
чалик алохида этносларга айланган мустакдл халкдар ярат-
ган. Х,инд ва орий халкдари маънавияти ва асотирларининг
келиб чикиш илдизи бир булганлиги ило\ий кучларнинг
(ижобий ёки салбий ба\олашларини ^исобга олмаганда)
умумий атамалари Ухшашлигида сакданиб колган.
Аслида асотир оламни билиш жараёнида инсон тафак
кури ва вокелик уртасида вужудга келган зиддиятларнинг
узига хос тарзда ечилиши ма\сулидир. У инсоннинг олам
манзараси, табиат ва \аёт, улардаги сабабий бокланиш-
лар, алокалар тугрисидаги Уз тасаввурида етишмаган
унсурларни, калкаларни, инсон билмаган объектив конун-
ларни фантастик тарзда уйлаб топилган образлар ёрдамида
тулдириш ва тушунтириш окибатида вужудга келади. Худ-
ди шундай ибтидоий инсон узини, Уз ypyF-кабиласи ва
бошка этносларнинг келиб чикиши, ^аёт кечириши, Узаро
алокалари, тарихий Утмиши ва келажак такдирини, таби-
атда рУй берган йирик узгаришлар, катаклизмлар ёки ypyF-
кабилалар турмушида содир булган Ута муким, улар такди
рини белгилаган вокеаларни асотир ёрдамида англашга,
тушунтиришга ёки олдиндан башорат килиш га интилган.
Асотирий тафаккур инсон индивидуализмини, ало\и-
да инсон манфаатларини муста кил ижтимоий кдцрият си
фатида тан олмайди. У шунингдек, табиат ва жамиятдаги
тасодифларни инкор этади. Фатализм (кисмат, инсон так-
дири, вокеа ва \одисалар азалдан белгилаб куйилгани)
асотирий тафаккурнинг муким белгиларидан биридир.
Алохида ибтидоий одам яшаш учун курашда муваф-
факиятсизликка ма\кум эди. У факат жамоа булиб хавф-
хатарларни бартараф этиши. \аёти учун керакли нарса-
ларни кУлга киритиши, саклаб цолиши мумкин эди. Унинг
тафаккури Уша давр заруратини Узида акс эттирган. Лекин
асотирий тафаккур доирасида шахе Узлигини, уз манфа
атларини мутлако англамаган, деган хулоса келиб чик-
маслиги керак. Узликни англаш акдли ва бунёдкор мав-
жудот сифатида инсон учун доимо у ёки бу даражада хос
булган. Аммо индивидуализм тулик ёки кисман чеклан-
26 — А. Эркаев
402
Абдуращм Эркаев
ган, чунки ypyF-жамоанинг яшаб колишини таъминлай-
диган зарурат билан бевосита богланмаган. Баъзи бир ин
дивидуал фазилатлар: жасурлик, топкирлик, овда ва жанг-
даги мо\ирлик юк,ори бахоланган. Айнан шундай киши-
лардан ок,сок.оллар, бошликдар сайланган. Лекин шахсий
манфаатга интилиш шаклидаги индивидуализм тан олин-
маган. Боз устига индивидуал «айб» учун жамоа жавоб бер-
ган, узига хос «жамоавий жавобгарлик» тамойили карор
топган ва урта асрларгача баъзи бир масалаларда сакла
ниб колган.
Аслида жамоавий жавобгарлик илдизлари жуда кадим
замонларга, тотемистик карашларга бориб такалади. Маъ-
лумки, хар бир уругнинг асотирий асосчиси — уругбоши-
си хисобланган мукаддас \айвони — тотеми болтан. Тотем
хайвонга сиганилган. Унга зарар етказиш, ов килиш, хатто
унинг номини тилга олиш гунох саналган. Лекин ибтидо-
ий
ypyF
бир йилда бир марта тотем хайвонни курбонлик-
ка келтирган, унинг гуштини уругнинг барча аъзолари
биргаликда истеъмол килишган. Бу уларга мукаддас тотем
томонидан рухий ва жисмоний куч-кудрат, овда, хаетда
омад ва бошка уруглар билан курашда зафар ато этади деб
ишонилган. Тотем хайвонни курбонликка келтиргани учун
ypyF
аъзолари хаммаси бирдай жамоавий жавобгарликни
буйнига олган. Курбонликнинг мукаддас куч-кудратидан
Хам бирдай бахраманд булган.
«Жамоавий жавобгарлик» меъёри негизида утмишда
билиб ёки билмасдан бирор
ypyF
вакили бошка
ypyF
ва-
килини Уддириб куйса ёки
o f h p
жарохат етказса, уша
ypyF-
дан к,асос олиш одати вужудга келган: бундай пайтда бе
восита айбдорни жазолаш мухим хисобланмаган, «айб-
дор» оиланинг, уругнинг хаР кандай вакилини жазолаш
мумкин хисобланган. Огиррок айб учун хатто бутун
ypyF
жазога тортилган. Асотирий тафаккур махсули булган бу
меъёр анча трансформациялашган шаклда анъанавий та-
факкурда хам сакланиб колган. Урта асрларда уруш пайт-
лари баъзи бир шахарлар ахолисининг тулик кириб таш-
ланиши (катли ом) уша меъёрнинг бошка шароитда на
моён булишидир.
Анъанавий тафаккурда бу меъёрнинг иллатлари тулик
Do'stlaringiz bilan baham: |