Иктисодиёт ишлаб чикаришни ташкил этиш

9.3. Ишлаб чиқариш даври, унинг давомийлигини ҳисоблаш ва қисқартириш 
йўллари.
Хом ашѐ ва материаллар тайѐр маҳсулот ҳолатига ўтиш жараѐнида бир иш 
жойидан иккинчи иш жойига кўчирилганда бир қанча босқичлардан ўтиб, уларга 
ишлов берилади.
Ишлаб чиқариш даври деб, хом-ашѐнинг ишлаб чиқаришга узатилиши ва тайѐр 
маҳсулот ишлаб чиқаришнинг календарь вақтида ифодаланган жараѐнлар тўпламига 
айтилади.
Ишлаб чиқариш даври давомийлиги иш вақти бирлиги (соат, минут, кун)да 
ифодаланиб, у меҳнат предметметларига ишлов бериш вақти, табиий жараѐнлар 

---

85 
маҳсулот сифатини назорат қилиш ва бир жойдан иккинчи жойга кўчириш жараѐнини 
ташкил қилиш методлари ҳамда корхонада қабул қилинган иш режими асосида ишлаб 
чиқариш жараѐнидаги танаффусларни ўз ичига олади. Ишлаб чиқариш даври 
давомийлиги қуйидаги формула орқали аниқланади: 
Т
ц
= t
о
+ t
ест
+ t
п.о. 
+ t
к.о
. + t
о.о
+ t
м.о.
+ t
м.с.
– t
арал.
t
о
- бир давр таркибида ҳамма технологик операциялар давомийлиги ; 
t
ест
- барча табиий жараѐнлар давомийлиги; 
t
п.о.
- ишлаб чиқариш жараѐнида ҳамма кўчувчи операцияларнинг давомийлиги; 
t
к.о.
- барча назорат операциялари давомийлиги; 
t
о.о.
- бир давр таркибида ҳамма хизмат кўрсатувчи операциялар давомийлиги; 
t
м.с.
- сменалараро меҳнат предметларининг ишловсиз, тўхтаб қолиш 
давомийлиги; 
t
м.о.
- операциялараро меҳнат предметларининг тўпланиб қолиш давомийлиги; 
t
арал
- ишлаб чиқариш даврининг барча аралаш қисмларининг давомийлиги.
Асосий технологик операциялар табиий жараѐнлар кўчувчи, хизмат кўрсатувчи 
ва назорат операциялари давомийлиги иш даврини ташкил қилади.
Иш даври ишлаб чиқариш даврининг негизини ташкил қилади. Ишлаб чиқариш 
даврини ташкил қилиш даражаси иш даври коэффициенти орқали аниқланади: 
К
р.п
.= Р
п 
/ Т
д
Р
п
- иш даври; 
Т
д
- ишлаб чиқариш даври.
Бу кўрсаткичнинг ошиши танаффус вақтларининг камайишидан ва ишлаб 
чиқариш даври структурасининг яхшиланишидан далолат беради. Ишлаб чиқариш 
даври ишлаб чиқаришни ташкил қилиш даражасининг асосий кўрсаткичларидан бири 
ҳисобланади. Ишлаб чиқариш жараѐнини ва ишлаб чиқариш даврини камайтириш вақт 
харажатларини камайтиришга олиб келади. Ишлаб чиқариш даврини қисқартириш 
йўллари қуйидагилардан иборат.
1. Меҳнат жараѐнини ташкил қилиш ва ишлаб чиқаришнинг прогрессив 
технологиясини тадбиқ қилиш натижасида технологик ва табиий операцияларнинг 
давомийлигини қисқартириш; 
2. Механизация ва автоматизация натижасида ѐрдамчи жараѐнлар вақтини 
қисқартириш; 
3. Жиҳозлар авариялари, меҳнат предметларининг бошқа технологик 
операцияларга узатиши учун тўпланиши натижасида келиб чиқадиган танаффуслар 
вақтини қисқартириш; 
4. Аниқ ишлаб чиқариш шароитига жавоб берадиган меҳнат предметлари 
ҳаракат турини қўллаш; 
5. Хизмат қилиш операциялари бажарилишини технологик ва кўчувчи 
операциялар билан аралаштириш.

---

86