3. Mutaxassislik fanlarini o‘qitish sohasida ilmiy – tadqiqotlarni amalga
oshirish metodlari
Texnologiya ta’limi yunalishi buyicha mutaxassislik fanlarini o‘qitish sohasida
ilmiy – tadqiqot ishlarini bajarishda mutaxassislik fanlarini o‘qitish metodikasi
boshqa fanlarning metodikasi kabi tegishli ilmiy tadqiqot metodlariga suyanadi.
Ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlari. Kasbiy pedagogik muammolarni ilmiy
urganish, ta’lim-tarbiya jarayonini yanada rivojlantirish, ilmiy pedago gik
maxoratini yuksaltirish maqsadida ilmiy pedagogik tadqiqot metodlari dan
foydalaniladi. Ilmiy tadqiqot metodlari deb ta’lim-tarbiya jarayonini urganish, turli
pedagogik muammolarni hal qilish uchun qo‘llaniladigan ilmiy izlanish usullari va
vositalar yig‘indisiga aytiladi.
Texnologiya ta’limi yunalishi buyicha mutaxassislik fanlarini o‘qitish
metodikasini nazariy, kuzatish, suhbat, pedagogik eksperiment tajriba sinov, ilg‘or
pdagogik tajribani urganish va umumlashtirish, nazariy tadqiqotlar, talabalar
ijodini urganish, pedagogik surash usuli, test surovnomalar, test sinovlar usuli,
statistika ma’lumotlarini tahlil qilish, matematika va kibernetika usullari,
sotsiologik tadqiqot usuli kabi quyidagi ilmiy – tadqiqot metodlari mavjud.
Nazariy tadqiqotlar. Metodikani ishlab chiqishda kuzatish metodlari yoki
eksperiment yul bilan tadqiq qilib bo‘lmaydigan masalalarni hal qilishga ham
to‘g‘ri qeladi. Masalan, o‘quv materialining mazmunini asoslash amaliyotida
to‘plangan bilim va malakalarning tegishli kompleksini o‘rganishdan boshlanadi.
Bu holda tadqiqot analiz metodi bilan o‘tkaziladi, ya’ni bilim va malakalarning
butun kompleksi alohida elementlarga ajratiladi. SHundan keyin hamma
elementlar ichidan o‘quv dasturi mazmuniga kiradiganlari tanlab olinadi, ya’ni
analizga teskari protsess —sintez sodir bo‘ladi. Analiz va sintez nazariy tadqiqot
metodlaridir.
Nazariy usul - adabiyotlardan o'rganish va tahlil qilish hamda pedagogik tajribalar
asosida olib boriladigan izlanishlar kiradi. Adabiyotlar ustida ishlashda kitob va
jurnallar, maqolalar va patentlar, ilmiy ishlanmalar to'plamlar va kataloglar,
internet tizimidan olingan ma'lumotlardan foydalaniladi.
Kuzatish - odatda, tabiiy kuzatish orqali talabalarning fanlarni o'zlashtirishlari,
ularning xulq-atvori va muomalalaridagi o'zgarishlarni hisobga olish va tegishli
ta'limiy-tarbiyaviy ta'sir ko'rsatish yo'llarini belgilash uchun qo'llaniladi. Bu usul
tadqiqotchining pedagogik tajribaning muayyan bir tomoni va hodisalarini biror
maqsadni ko'zda tutib idrok etishni taqozo etadi. Bunda kuzatishlar tezligi va soni,
kuzatish obekti, vaqti, pedagogik vaziyatlarni kuzatish uchun ajratiladigan
xarakteristika va hokazolar hisobga olinadi.
Kuzatish metodi ta'lim-tarbiyaning mazkur vaqtdagi holatini aniqlash imkonini
beradi. Kuzatish usulining maqsadi bor faktlarni yoritishdangina iborat bo'lmay,
bizga oldindan qo'yilgan maqsad bo'yicha aniqlanishi lozim bo'lgan faktlarni
qidirish va aniqlashdan iborat.
Qayd qilish usuliga qarab kuzatishlar turlarga bo'linadi. Bevosita va bilvosita qayd
qilish usuli tadqiqotchiga real pedagogik jarayon kuzatuvchilarning hatti-
harakatlari va hokazolarni yozib qo'yish imkonini beradi.
Bevosita qayd qilish usuli biror-bir hodisaning oqibatlari haqidagi hujjatli
materialni boshqa shaxslar orqali yoki qandaydir asbobni qo'llash vositasida
olishga imkon beradi. Ilmiy-texnika taraqqiyoti asrida kuzatishning vizual usullari
xilma-xil texnika vositalari (kinofilm, videotasvir teleko'rsatuv)ni qo'llash bilan
tobora ko'p qo'llanilmoqda.
Kuzatish jarayonida tadqiqotchini qiziqtiruvchi muammo va vazifalar kuzatishni
saylab (tanlab) o'tkazishni taqozo etadi. Tadkiqotchi muayyan tanlangan
muammoni hisobga olib, nimani kuzatish kerakligini tanlab oladi. Shuning uchun
ham u kuzatish natijasida echilishi kerak bo'lgan muammoni hali kuzatishni
boshlamasdan oldinroq biladi. Natijada tadqiqotchining kuzatish natijalarini
umumlashtirishi birmuncha osonlashadi.
Kuzatishga asoslangan tasniflash tadqiqotlari uch ko'rinishga ega: 1) obzor
tadqiqotlari; 2) ta'lim-tarbiya unsurlari orasidagi bog'liqlikni aniqlash; 3) izlanish
tadqiqotlari.
Bunday sharoitda kuzatish to'g'ridan-to'g'ri yoki bevosita amalga oshiriladi.
To'g'ridan-to'g'ri yoki bevosita kuzatish faktlarni qabul qilib olish, tushunib etish
va o'lchashdan iborat. Qabul qilib olish - sezish organlari yordamida tekshiruvchi
ob'ekt aniq joyda turganligini qayd qilish; tushunib etish tanlab olingan, qayd
qilingan ob'ekt oldindan aniq yoki noaniqligini aniqlashdan, o'lchash esa shu
ob'ektning sonini aniqlashdan iborat.
Bilvosita kuzatish ob'ektni bevosita kuzatish imkoniyati bo'lmaganda amalga
oshiriladi. Shunday ob'ektdagi shaxsning tug'ma qobiliyati, imkoniyatlari,
intizomlilik, rostlik, kamtarlik, kamsuqumlik kabi xislatlari kirishi mumkin.
Bunday xislatlarni bevosita kuzatish natijasida aniqlash qiyin. Shuning uchun ham
tadqiqotchi o'ziga qulay ko'rsatkichlardan foydalanadi.
Bilvosita kuzatish tadqiqotchini hodisalarni o'rganishga ko'proq jalb etishga
imkonnyat yaratadi. Mashg'ulotlar stenogrammalari, uchinchi odam tomonidai
tayyorlangan kuzatish bayonlari, foto-kinolavhalar, rasmlar, diagrammalar,
statistik mashg'ulotlar shular jumlasidandir. Bu hujjatlar pedagogik faoliyatning
natijalarini xamda ijtimoiy muxit, xususan o'kituvchi faoliyatining o'quvchi
shaxsida uyg'otadigan o'zgarishlarni kuzatish imkonini beradi.
Bevosita va bilvosita kuzatish bilan bir qatorda faol kuzatish ham qo'llaniladi. Faol
kuzatishda didaktik jarayonda bevosita tadqiqotchining o'zi xam qatnashadi va
jarayonning borishiga ta'sir etadi. Bunda ishtirok etishning ijobiy tomoni shundan
iboratki, tadkiqotchi bo'lib o'tayotgan jarayonning ikir-chikirlarini tushunib etadi,
bu esa o'quv jarayonini tadqiqot talablariga yo'naltirish imkonini beradi. Bunday
usul ayrim kamchiliklariga qaramasdan, ijodkor-o'qituvchilar tomonidan talabalar
faoliyatini faollashtirishda keng qo'llaniladi.
Kuzatish ilmiy bilish metodi sifatida shu bilan xarakterliki, kuzatish pro sessida
tadqiqotchi o‘quv protsessining borishiga aralashmay, faqat nima sodir
bo‘layotganini qayd qilib boradi. Tadqiqotchi oldindan kuzatishning maqsadi,
vazifasi va metodikasini belgilab oladi. SHundan keyingina bevosita kuza tishlarga
kirishadi. Kuzatishlar natijasida o‘rganilayotgan ob’ekt (usul)ni xarakterlash,
baholash imkonini beradigan faktlar to‘planadi. Masalan, mash g‘ulotlar
protsessida o‘quvchilar o‘qituvchidan maslahatlar so‘rab murojaat qilish-
qilmasliklarini tekshirish maqsadida kuzatish mumkin. Agar talabalar tez-tez savol
bersa, buning ustiga savollar takrorlansa, u holda o‘qituvchiga frontal joriy
instruktaj berishni tavsiya qilish mumkin.
Pedagogik kuzatish bunda tadqiqotchi o‘quv-tarbiya jarayonini, ish tajriba sini
muayyan maqsadni kuzlab, tabiiy sharoitda urganadi. Kuzatishning vazi fasi
dalillarni tuplash, ularni ilmiy-pedagogik jihatdan tahlil qilishdir. Tadqiqotchi
bevosita ta’lim jarayonini, ishlab chiqarish korxonasi ishining umumiy tartib
qoidalarini, talabalarning ta’limiy va tarbiyaviy imkoniyat larini kuzatadi. Kuzatish
tanlab olingan yo‘l bilan utkaziladigan kuzatishda tadqiqotchi urganilayotgan
masalaga aloqador bo‘lgan jarayonnigina tekshiradi, qayd qiladi. Uzluksiz
pedagogik kuzatishda esa butun pedagogik jarayon bataf sil qayd qilinadi.
Kuzatish quyidagi talablarga javob berishi lozim:
- kuzlangan maqsadning aniq bo‘lishi - Nima maqsadda kuzatiladi?
- aniq reja asosida utkazilishi. – Qanday kuzatiladi?
- kuzatish obektining kursatilishi. – Nima kuzatiladi?
- utkazilishi muddati va davomiyligi belgilanishi –qachon va qancha muddat
kuzatiladi?
- taxminiy natijalar kuzlanishi – Qanday natijalar kutilmoqda?
Bunda yig‘ilgan dalilarning aniqligiga e’tibor beriladi. SHuning uchun ho zirgi
vaqtda videoyozuv, audioyozuv vositalaridan foydalanish, uni urganib, taxlil qilish
mumkin.
Suhbat usuli - so'rashning bir turi bo'lgani holda, tadqiqotchining jiddiy
tayyorgarlik ko'rishini talab etadi. Chunki u tekshirayotgan shaxs bilan bevosita
aloqada bo'lish vaqtida og'izaki suhbat tarzida, suhbatdoshining javoblarini
yozmasdan erkin muomala formasida qo'llaniladi.
Suhbatni samarali amalga oshirish uchun undan kuzlangan maqsadning aniq
qo‘yilishi, yordamchi, asosiy savollarinning puxta rejalashtirilishi talab qilinadi.
Suxbat samarali davom qilishi uchun beriladigan taxminiy savollar va javoblar
tayyorlanishi lozim. Suhbatning muvaffaqiyatli bo‘lishi pedagog maxoratiga
bog‘liq. Suxbatni video yoki audiomagnitafonga yozib olish mumkin. Suxbat
talabalar, o‘qituvchilar, ishchilar bilan xam utkaziladi. Anke talashti rish
metodidan ommaviy ravishda material tuplash maqsadida foydalaniladi.
Anketalarning muvaffaqiyatli bulishida savollarning aniq ifodalanganligi katta
axamiyatga ega. Savollar tadqiqot vazifalaridan kelib chiqqan holda qo‘yi lishi
kerak. Anketalar tarqatilishidan aniq tushunganliklari tekshiriladi. Anketalar ochiq
yoki yopiq tarzda o‘tkazilishi mumkin.
Suhbat usulida - o'qituvchilar va talabalar jamoasi bilan ota-onalar va keng
jamoatchilik bilan yakka va guruhli tartibda ish olib borilganda qo'llaniladi. Suhbat
usulidan farq qilib, intervyu olish usuli savollarni oldindan belgilangan izchillikda
intervyu yo'li bilan bayon qilishni nazarda tutadi. Bunda javoblar magnit tasmasiga
yoki kassetalarga yozib olinadi. Hozirgi kunda ommaviy so'rash nazariyasi va
amaliyotida intervyu tashkil etishning ko'p usullari mavjud:
-
guruhlar bilan;
-
intensiv;
-
sinov va h, k.
Pedagogik eksperiment tajriba-sinov ta’lim-tarbiya sohasida yaratilgan
gipotezalarni, pedagogik hodisalarni maxsus yaratilgan va nazorat qilib turi ladigan
sharoitda o‘rganishdir. SHu bilan birga ta’kidlash zarurki pedagogika ga doir
adabiyotlarda – ilmiy bilish tushunchasi, odatda, insonlar tomonidan mavjud bilim
va hodisalarni, tabiat va jamiyat qonuniyatlarini bilish mah suli sifatida baholanadi.
Bunday ta’rif asosan bilimning falsafiy qirra sini ochishga xizmat qiladi.
Didaktika nazariyasida esa –ilmiy bilish tushunchasi, asosan, ikki to
monlama izohlanadi: talabalar o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan bilimlar hamda ular
tomonidan o‘zlashtirib amaliy faoliyat jarayonida qo‘llaniladigan, shax siy
xislatlarga aylanib qolgan bilimlar. Eksperiment kuzatishdan farqli ravishda
tadqiqotchi vujudga keltiradigan jiddiy, aniq sharoitlarda o‘tka ziladi.
Eksperimental vaziyatni keraklicha takrorlash, shu bilan tasodifiylik elementini
bartaraf qilish mumkin. Buning natijasida ayrim pedagognk fak torlarning ta’sirini
hamda qiyosiy samaradorligini etarlicha ob’ektiv va yaqqol aniqlash imkoniyati
tug‘iladi.
Didaktik eksperimentnnng tipik formalari sifatida odatdagi sharoitda guruhdagi
dars va talabalarning uncha katta bo‘lmagan gruppasi bilan o‘tkaziladigan
eksperimental mashg‘ulotlar xizmat qiladi.
Ana shu formalardan har birining o‘z afzalligi va kamchiliklari bo‘ladi. Tajriba
darslari butun gruppa bilan ishlashga doir qandaydpr tavsiya
tekshirilayotganda ayniqsa samarali o‘tadi. Buni misol bilan tushuntira miz.
Ikkinchi kurs talabalarini detal tayyorlashnnng texnologik protsessi bilan qay
yo‘sinda tanishtirnsh maqsadga muvofiqligini: kirish instrukta jida butun
texnologik protsessni tushuntirish yoki bitta operatsiya bilan cheklanib, har bir
navbatdagi operatsiyani oldingi operatsiya bajarib bo‘lin gandan so‘ng
tushuntirib borish to‘g‘ri-noto‘g‘riligini aniqlash zarur, deylik. Ko‘pipcha shu
maqsadda ikkita guruh tanlanadi. Ikkala guruhda ham mashg‘ulot larni bitta
o‘qituvchining o‘zi olib boradi, bunda u mazmuni bir xil materi alni bayon qiladi.
SHu tariqa ikkala guruh talabalari bir xil sharoitda bo‘ladilar. Bir guruhda talabalar
texnologik protsess bilan kirish instruk taji vaqtida tanishadilar, keynn zarur
bo‘lsa, individual ravishda o‘qituv chidan tushuntirib berishni so‘rapdilar.
Boshqa guruhda esa o‘qituvchi birin chi operatsiya haqidagina so‘zlab beradi,
shundan keyin(operatsiyani ko‘pchilik talabalar bajarganlaridan keyin) ikkinchi va
hokazo operatsiyalar haqida so‘zlab boriladp. Mashg‘ulot oxirida ikkala guruh
talabalari bajargan ish larning hajmi va sifatiga qarab taqqoslanayotgan
usullarning samarador ligi haqida ilmiy xulosa chiqarish mumkin. Ob’ektiv
ma’lumotlar to‘plash uchun eksperimentlar vaqtida har xil pribor va apparatlar
keng qo‘llanadi.
Ilg‘or pedagogik tajribani o‘rganish va umumlashtirish. Ilg‘or pedagogik tajriba
metodikaning pedagogika fani tarmog‘i sifatida rivojlanishining muhim manbai
bo‘lib xizmat qiladi. Ilg‘or o‘qituvchilarning ish tajribasini o‘rganish, uni ilmiy
analiz qilish o‘quv protsessini samarali tashkil etishga oid tavsiyalarnn ishlab
chiqish imkonini beradi.
Ilg‘or tajribani kuzatish, o‘qituvchilar bilan suhbatlashish, kinoga olish,
talabalarning ishlari bilan tanishish va boshqa yo‘llar bilan urganiщ mumkin.
Ilg‘or tajribani o‘rganish va tarqatishda pedagogik o‘qishlar muhim rol o‘ynaydi.
Talabalar ijodini o'rganish - ularning o'ziga xos individual tartibdagi faoliyatlariga
doir omillar tahlil qilinadi, xulosalar yasaladi.
Pedagogik so'rash usuli - tadqiqotchining boshqa kishilardan pedagogik tajribaning
biror tomoni yoki hodisalari haqida axborot olish jarayoni bu usulning asosini
tashkil qiladi. So'rash savollarning mantiqiy o'ylangan tizimini, ularning aniq
ifodalanishini, nisbatan kamchiligi (3-5ta) nazarda tutiladi. Shuningdek, qat'iy
formadagi javobni (“ha”, “yo'q”) ham taqozo etishi mumkin.
Test so'rovnomalar - bu so'rovnoma, ya'ni anketa usuli qo'llanganda, yaratilgan
ilmiy farazning yangiligini bilish, aniqlash, talabalarning yakka yoki guruhli
fikrlarini, qarashlarini, qanday kasblarga qiziqishlarini, kelajak orzu-istaklarini
bilish va tegishli xulosalar chiqarish, tavsiyalar berish maqsadida o'tkaziladi.
Test savollaridan ko'zlangan maqsad oz vaqt ichida talabalarning bilimlarini
yoppasiga baholashdir.
Mutaxassislarning bilimini va saviyasini aniqlash uslublaridan biri – bu test
yordamidagi sinovi hisoblanadi.
Test yordamida sinov talaba yoki mutaxassisning bilimi, ilmi, ma'naviyati hamda
yoshlarning qaysi yo'nalish va mutaxassislikka layoqati, iqtidorini zudlik bilan
aniqlash yoki baholashga imkon beradi. Test yordamida bilimni baholashning
pedagogika nuqtai nazaridan ba'zi bir yutuqlari va kamchiliklarida keltirilgan va
baholash jarayonini kompyuter yordamida avtomatlashtirish mumkinligi
ta'kidlangan. Test savollari va masalalarining jozibadorligiga sabab, uning qisqa va
lo'ndaligi, to'g'ri javobni umumiy javoblar ichida borligi va ularning talabalarga
ko'rsatma bo'lib xizmat qilishi, uning topishmoqli o'yinga o'xshashligi va javobni
topishda xotira, intuisiya va topqirliklar qo'l keladi. Test savollarini chop etish
talabalarning mustaqil ishlashini yanada faollashtiradi.
Test sinovlar usuli - bu yozma javoblarning ommaviy ravishda yig'ib olish usuli.
Test sinovlarini (anketalarini) ishlab chiqish murakkab ilmiy jarayon. Pirovard
natijada tadqiqot natijalarining ishonchliligi anketalar mazmuniga berilayotgan
savollar shakliga, to'ldirilgan anketalar soniga bog'liq bo'ladi. Odatda, test
savollarining ma'lumotlarini kompyuterda matematik statistika usullari bilan
ishlash imkon beradigan qilib tuziladi.
Eksperiment - tajriba-sinov usuli - ushbu tajriba asosida ta'lim-tarbiya jara
yoniga aloqador ilmiy faraz yoki amaliy ishlarning tatbiqi jarayonlarini tekshirish,
aniqlash maqsadida o'tkaziladi.
Statistika ma'lumotlarini tahlil qilish usuli - ta'lim sohasidagi, jumladan, ajratilgan
mablag'larning doimiy o'sib borishi, darslik va o'quv qo'llanmalari, ko'rgazmali
qurollar, o'qituvchi kadrlar tayyorlash, ta'lim muassasalarining qurilishi, xo'jalik
shartnomalari va ulardan tushayotgan mablag'lar statistika usuli orqali aniqlanadi.
Matematika va kibernetika usullari - o'qitish nazariyasi, amaliyotida hisoblash
matematikasi va kibernetikasi mashinalari yordamida bir tildan ikkinchi tilga
tarjima, dasturli ta'lim va uni mashina orqali boshqarish, o'qitishni mustahkamlash,
baholash orqali ta'lim-tarbiya samaradorligini oshirish differensial va individual
ta'lim berish kabi jarayonlardir.
Sosiologik tadqiqot usuli - anketaga savollar kiritiladi. Bundan maqsad talaba-
yoshlarning kasb-hunarga bo'lgan munosabatlarini aniqlash, talabalar orasidagi
do'stlik munosabatlarini ta'lim muassasasidagi shart-sharoitlarni bilish, yutuq va
kamchiliklarni, yoshlar orasidagi munosabatlarni, dinga, xususan, tasavvufga
bo'lgan qiziqishlarini aniqlash, talabalarning ma'naviy sifatlar darajasini, bilim
olishga ishtiyoqi, adabiyotlar ta'minlanganlik darajasi, o'quv taqsimoti,
o'qituvchilarning o'qitish darajasi, o'quv qo'llanmalarning sifati, kompyuter bilan
mashg'ulot o'tkazish turlarini o'rganish, ilmiy va kasbiy mahoratini oshirishdagi
mashg'ulotlar turi, stipendiyalar miqdori, stipendiyalar talabalarning xarajatini
qanchalik qoplaydi, haq to'lanadigan ishlarda talabalar qatnashishi, ota-onalarining
moddiy yordami, ularning ma'lumoti, ish joyi, talabalarning ko'p shug'ullanadigan
jamoat joyi, yashash joyi, ilmiy dunyoqarashining shakllanishida ta'sir etuvchi
omillar, mutaxassis bo'lib etishishida hal qiluvchi omillar, talabalarning onglilik
darajasi jarayoni, komil inson bo'lish uchun kerakli bo'lgan ma'naviy sifatlar,
o'zlashtirganlik darajasi haqidagi savollar anketaga kiritiladi. Savol-javoblarning
barchasi kompyuterda qayta ishlanadi va xulosalar chiqariladi.
Ko‘rinib turibdiki, mutaxassislik fanlarini o‘qitish metodikasi mustaqil tadqiqotlar
bilan shug‘ullanadi. Ammo bu gan aslo mutaxassislik fanlarini o‘qitish metodikasi
boshqa fanlardagi tadqiqotlarning ma’lumotlaridan foydalanmaydi, degan ma’noni
bildirmaydi. Aksincha, mutaxassislik fanlarini o‘qitish metodikasi qator fanlar
bilan chambarchas bog‘liq, u uz xulosalarida shu fanlarga tayanadi. Mutaxassislik
fanlarini o‘qitish metodikasi qaysi fandan oliy maktab predmeti mazmunini
olayotgan bo‘lsa, o‘sha fan bilan doimiy aloqada bo‘lishi kerak. Mutaxassislik
fanlaridan amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazish metodikasi texnologiya ta’limi
yunalishini barcha mutaxassislik fanlari buyicha mahsulot va materiallarga ishlov
berish jarayonlari haqidagi uslubiy asoslar hisoblanadi.
Mutaxassislik fanlarini o‘qitish metodikasi o‘quv jarayonini tashkil etishda
metodika, pedagogika, yoshlar anatomiyasi va fiziologiyasi, gigiena va pediatriya
ma’lumotlariga tayanadi. Bu fanlarning ma’lumotlaridan foydalanib ish rejimi,
mashqlarning xarakteri masalalari hal qilinadi, asboblar hamda jihozlarga doir
normativlar ishlab chiqiladi va xokazo.
Do'stlaringiz bilan baham: |