11-Mutaxassislik fanlarni o’qitish sohasida ilmiy tadqiqotlar ishlari mazmuni
Maqsadli reja:
1.Texnologiya ta’limi yo’nalishida magistrlarni tayyorlashda ilmiy-tadqiqotchilik
ishlari mazmuni.
2. Ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish bosqichlari:
3.Mutaxassislik fanlarni o’qitish sohasida ilmiy-tadqiqotlarni amalga oshirish
metodlari: kuzatish; suhbat; tajriba-sinov; matematik tadqiqot.
4. Magistrlik dissertatsiyasini bajarish metodikasi.
1. Texnologiya ta`limi yo’nalishida magistrlarni tayyorlashda ilmiy-tadqiqotchilik
ishlari mazmuni.
Ta'lim-tarbiya mazmuni, maqsad va vazifalari davrlar o'tishi bilan kengayib
borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib bormoqda. Hozirda
inson faoliyatining asosiy yo'nalishlari shu faoliyatda ko'zda tutilgan maqsadlarni
to'liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga, ya'ni texnologiyalarga
aylanib bormoqda. Xuddi shu kabi hozirgi vaqtda ta'lim-tarbiya sohasida ham
ta'lim texnologiyalariga amal qilina boshlandi.Vaqt o'tishi bilan pedagogik
texnologiyalarni qo'llash darajasi kengayib borishi natijasida mazmuni ham
tegishlicha o'zgarib bordi. Yuqorida keltirilganlardan xulosa shuki, pedagogik
texnologiyalarning asosiy tushunchasi, o'quv jarayoniga majmua sifatida
yondashishdir.
Fan-texnikani yuksak taraqqiyoti tufayli texnologiya tushunchasi ham
takomillashib va mazmunan chuqurlashib borgan. Patent, lisenziyalar sotiladigan
va sotib olinadigan bo'lgach, texnologiya deganda tayyor mahsulot olish, xom
ashyo va materiallarga ishlov berish usullari, bajariladigan ishlarning ketma-ketligi
va qanday tarzda bajarilishi haqidagi hujjat ham tushuniladigan bo'ldi. Masalan,
sanoatda ishlab chiqariladigan mahsulot, aytaylik detali loyihalaganda qanday
materialdan tayyorlanadi, shakli qanday bo'ladi, buning uchun standart belgilari,
chizmalarga ulardagi o'lchamlarni aniqlash va boshqa talablar aks ettiriladi. Fan-
texnika taraqqiyoti “Texnologiya”ni fan sifatida ham o'rganishni ob'ektiv zururiyat
qilib qo'ydi. U fan sifatida fizik, ximik, mexanik va boshqa qonuniyatlarni aniqlash
orqali mahsulot ishlab chiqarishning samarali usullarini o'rganish, yangilarini
topish va tajribada sinashni o'rganadi.
Aynan ana shu ob'ektiv zaruriyat tufayli texnika va texnologiyalarni tushunadigan,
ularni ishlata oladigan, loyihada aks ettirilgan chizma va texnologiya bo'yicha
belgilangan standartdagi mahsulot yarata oladigan etuk mutaxassis kadrlar
tayyorlash ehtiyoji tug'iladi. Pedagog va psixolog olimlar ishlab chiqarish
texnologiyasini nazarda tutgan holda o'quv jarayonini ham “texnologiyalash
tirishga”, ya'ni o'qitish natijasini kafolatlangan o'ziga xos texnologik jarayonga
aylantirishga harakat qiladilar. Natijada, pedagogikada yangi yo'nalish – ta'lim
texnologiyasi, xususan, o'qitish va tarbiyalash texnologiyasi paydo bo'ldi.
Keyinchalik, pedagogik texnologiyalar tushunchasi XX asrda paydo bo'ldi va turli
rivojlanish bosqichlaridan o'tib kelmoqda. Bu tushuncha ham 1940 yillardan 50-
yillar o'rtasigacha “ta'lim texnologiyasi” deb qo'llanilib, o'quv jarayonida audio
vizual texnika vositalaridan foydalanishni ifoda qilgan.
Yuqoridagi fikrlar asosida pedagogik texnologiyalar tushunchasini ikki xil izohlash
mumkin: birinchidan, uning o'quv jarayonida texnika vositalaridan foydalanishning
kengayib borishini ifodalashi nazarda tutilib, ta'limdagi, o'qitishdagi texnologiya
deb nomlash mumkin bo'lsa, ikkinchidan, bu tushuncha o'quv jarayonining o'zini
qurish texnologiyasini bildiradi deb xulosa chiqarish mumkin.
Yangilik kiritishning ijtimoiy-psixologik aspekti amerikalik innovatik E.Rodjers
tomonidan ishlab chiqilgan. U yangilik kiritish jarayoni qatnashchilarining toifalari
tasnifini, uning yangilikka bo'lgan munosabatini, uni idrok qilishga shayligini
tadqiq etadi.
Oliy maktab o'qituvchisining innovasion faoliyati oliy maktab pedagogikasining
bosh muammolaridan biridir.
Innovasiya (inglizcha innovation) – yangilik kiritish, yangilikdir.
A.I.Prigojin innovasiya deganda, muayyan ijtimoiy birlikka - tashkilot, aholi,
jamiyat, guruhga yangi, nisbatan turg'un unsurlarni kiritib boruvchi maqsadga
muvofiq o'zgarishlarni tushunadi. Bu innovator faoliyatidir.
Tadqiqotchilar innovasion jarayonlar tarkibiy qismlarini o'rganishning ikki
yondashuvini ajratadilar: yangilikning individual mikrosathi va alohida-alohida
kiritilgan yangiliklarning o'zaro ta'sirini mikrosathi.
Birinchi yondashuvda, hayotga joriy etilgan qandaydir yangi g'oya yoritiladi.
Ikkinchi yondashuvda, alohida-alohida kiritilgan yangiliklarning o'zaro ta'siri,
ularning birligi, raqobati va natijada birining o'rnini ikkinchisi egallashidir.
Bu konsepsiya yangilik kiritishga nisbatan o'lchanadigan jarayon ekanligidan
kelib chiqadi.
Yangilik kiritishning tizimli konsepsiyasi mualliflari (A.I.Prigojin, B.V.Sazonov,
V.S.Tolstoy) innovasion jarayonlarning ikki muhim shaklini farqlaydilar.
Birinchi shaklga, yangilik kiritishning oddiy jarayonlari kiritiladi. Bu ilk bor
mahsulot o'zlashtirgan tashkilotlarga taalluqlidir.
Ikkinchi shaklga, yangilikni keng ko'lamda ishlab chiqish taalluqlidir.
Yangilik kirtish ham ichki mantiq ham vaqtga nisbatan qonuniy rivojlangan va
uning atrof-muhitga o'zaro ta'sirini ifodalaydigan dinamik tizimdir.
Pedagogik innovasiyada «yangi» tushunchasi markaziy o'rin tutadi. Shuningdek,
pedagogika fanida xususiy, shartli, mahalliy va sub'ektiv yangilikka qiziqish
uyg'onadi.
Xususiy yangilik V.A.Slasteninning aniqlashicha, joriy zamonaviylashtirishda
muayyan tizim mahsuloti unsurlaridan birini yangilashni ko'zda tutadi.
Murakkab va progressiv yangilanishga olib keluvchi ma'lum unsurlarning
yig'indisi shartli yangilik hisoblanadi.
Mahalliy yangilik aniq ob'ektda yangilikning foydalanishi bilan belgilanadi.
Sub'ektiv yangilik ma'lum ob'ekt uchun ob'ektning o'zi yangi bo'lishi bilan
belgilanadi.
Ilmiy yo'nalishlarda yangilik va innovasiya tushunchalari farqlanadi. Yangilik - bu
vosita: yangi metod, metodika, texnologiya va boshqalar.
«Innovasiya» - bu ta'lim: ma'lum bosqichlar bo'yicha rivojlanadigan jarayon.
R.N.Yusufbekova pedagogik yangilikka o'qitish va tarbiya berishda avval
ma'lum bo'lmagan va avval qayd qilinmagan holat, natija, rivojlanib boruvchi
nazariya va amaliyotga eltuvchi pedagogik voqelikning o'zgarib turishi mumkin
bo'lgan mazmuni sifatida qaraydi.
Pedagogik innovasiyada R.N.Yusufbekova innovasion jarayon tuzilmasining
uch blokini farqlaydi:
Birinchi blok - pedagogikadagi yangini ajratish bloki. Bunga pedagogikadagi
yangi, pedagogik yangilikning tasnifi, yangini yaratish shart-sharoiti, yangilikning
me'yorlari, uni o'zlashtirish va foydalanishga tayyorligi, an'ana va novatorlik,
pedagogikadagi yangini yaratish bosqichlari kiradi.
Ikkinchi blok - yangini idrok qilish, o'zlashtirish va baholash bloki: pedagogik
hamjamiyatlar, yangini baholash va uni o'zlashtirish jarayonlarining rang-
barangligi, pedagogikadagi konservatorlik va novatorlik, innovasiya muhiti,
pedagogik jamiyatlarning yangini idrok etish va baholashga tayyorligi.
Uchinchi blok – yangidan foydalanish va uni joriy etish bloki, ya'ni yangini
tadbiq etish, foydalanish va keng joriy etish qonuniyatlari va turlaridir.
M.M.Potashnikning innovasiya jarayonlari talqinlari ham e'tiborga molikdir. U
innovasiya jarayonining quyidagi tuzilmasini beradi:
faoliyat tuzilmasi, motiv, maqsad, vazifa, mazmun, shakl, metodlar, metodika
komponentlari yig'indisi;
sub'ektiv tuzilma – innovasion faoliyat sub'ektlarining xalqaro, mintaqaviy, tuman,
shahar va boshqa sathlari;
mazmun tuzilmasi – o'quv-tarbiyaviy ishlar, boshqaruvda yangilikning paydo
bo'lishi, ishlab chiqilishi va o'zlashtirilishi;
bosqichlikka asoslangan hayotiy davriylik tuzilmasi yangilikning paydo bo'lishi,
ildam, o'sish, etuklik, o'zlashtirish, diffuziya (singib ketish, tarqalish) –
zamonaviylashtirish;
boshqaruv tuzilmasi – boshqaruv harakatlarining 4ta turining o'zaro aloqasi:
rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik qilish, nazorat qilish:
tashkiliy tuzilma – diagnostik, oldindan ko'ra bilish, sof tashkiliy, amaliy,
umumlashtiruvchi, tatbiq etuvchi.
Innovasiya jarayoni-tarkibiy tuzilmalar va qonuniyatlarni qamrab olgan tizimdan
iboratdir.
Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovasion jarayoni kechishining 4ta asosiy
qonuniyati farqlanadi:
pedagogik innovasiya muhitining ayovsiz bemaromlik qonuni;
nihoyat amalga oshishi qonuni;
pedagogik innovasiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi qonuni;
qoliplashtirish (streotiplashtirish) qonuni;
Hozirgi kunda ta'lim jarayonida interfaol metodlar, innovasion texnologiyalar,
pedagogik va axborot texnologiyalarini o'quv jarayonida qo'llashga bo'lgan
qiziqish, e'tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda, bunday bo'lishining
sabablaridan biri, shu vaqtgacha an'anaviy ta'limda talabalarni faqat tayyor
bilimlarni egallashga o'rgatilgan bo'lsa, texnologiyalar ularni egallayotgan
bilimlarini o'zlari qidirib topishlariga, mustaqil o'rganib, tahlil qilishlariga, hatto
xulosalarni ham o'zlari keltirib chiqarishlariga o'rgatadi. O'qituvchi bu jarayonda
shaxsning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit
yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo'naltiruvchilik funksiyasini
bajaradi. Ta'lim jarayonida talaba asosiy figuraga aylanadi.
Shuning uchun ta'lim muassasalarida malakali kasb egalarini tayyorlashda
zamonaviy o'qitish metodlari - interfaol metodlar, innovasion texnologiyalarning
o'rni va roli benihoya kattadir. Pedagogik texnologiya va pedagog mahoratga oid
bilim, tajriba va interaktiv metodlar talabalarni bilimli, etuk malakaga ega
bo'lishlarini ta'minlaydi.
Rivojlangan bir qator mamlakatlarda muvaffaqiyat bilan qo'llanib kelayotgan
ilg'or pedagogik texnologiyalarni o'rganib, xalqimizning milliy pedagogika
an'analaridan hamda ta'lim sohasining shu kundagi holatidan kelib chiqqan holda
respublikamizning milliy pedagogik texnologiyasini yaratish bugungi kunning
talabidir.
Innovasiya texnologiyalari o'qitish jarayonida yuqori malakali, raqobatbardosh
o'qituvchi kadrlar tayyorlash, ularning kasbiy omilkorliklarini shakllantirish,
metodik mahoratini ko'tarish, o'qituvchi-pedagoglarni pedagogik texnologiyalar
bilan qurollantirish omili bo'lib qolmoqda.
Ilmiy tadqiqotchilikda qullaniladigan ilmiy tadqiqot metodlari. Texnologiya
ta’limi yunalishida magistrlarni tayyorlashda ilmiy-tadqiqot chilik ishlari mazmun
mohiyati asosan oliy ta’limda texnologiya ta’limi yuna lishidagi fanlarni va
umumiy o‘rta ta’lim maktablarida texnologiya ta’li mini o‘qitish buyicha ilmiy
ishlar olib borish yunalishlari, yullari, usul lari va uslublari haqidagi ta’limotdan
iboratdir.
SHark mutafakkirlari va bobokolonlarimizning yoshlarni ilmiy tadkikot
ishlarga yunaltirish, ularda ilmiy dunyokarashni shakllantirish muammosining
echimi keng yoritilgan asarlaridagi goyalariga tayangan xolda, mustakillik dav rida
yoshlarda milliy ong, milliy mafkura, milliy tafakkur xamda ilmiy dunyo
qarashlarini shakllantirish, talaba yoshlarda paydo bulgan fikrning mantiqiy
rivojlanishini shakllantirish, dars mazmuniga ilmiy asoslangan fan metodo logiyani
singdirishimizga asos bula oladi.
Didaktik faoliyat o'qituvchi va talabalarning hatti-harakatlaridan iborat. Bunday
faoliyat natijasida talabalar bilim, iqtidor va ko'nikmalarga ega bo'ladilar, o'z
dunyoqarashini, shaxsiy qadriyatlar tizimini shakllantiradilar. Taxsil natijasida
talaba shaxsining turli xislatlari shakllantiriladi. Bunday o'zgarishlarni kuzatish,
xisobga olish didaktik tadqiqotlarnnig asoslaridan hisoblanadi. Yuqoridagi
o'zgarishlar, bir tomondan, o'qitunchining didaktik faoliyati ta'siridagi va o'z
shaxsiy hatti-harakatlari ta'siridagi o'zgarishlar orasidagi qonuniyatlarni ochishga,
ularni tahlil qilishga imkon beradi. Talabalar va o'qituvchilarning o'quv ishlari
sharoitlari, harakatlari, ta'lim mazmuni, uslub va vositalari orasidagi bog'liqliklar,
tabiat qonuniyatlari qanday ob'ektiv xarakterga ega bo'lsa, shunday ob'ektiv
xarakterga egadir.
Ta'lim va tarbiyaga taalluqli hatti-harakatlarni tafakkurga asoslanib tahlil qilish
pedagogika va didaktikada yagona usul xisoblanadi. Yan Amos Komenskiyning
«Buyuk didaktika», K.D.Ushinskiyning «Inson tarbiya predmeti sifatida»
asarlarida masalaga shunday yondashishni ko'rish mumkin.
O'quv-tarbiya jarayoni haqida jiddiy xulosalar chiqarish uchun muntazam ravishda
olib borligan kuzatishlar, tajriba, faktlarga asoslangan imperik tadqiqotlar natijala
riga asoslanish zarur.
Tadqiqotlarning tarixiy-taqqoslash metodlari. Pedagogik tadqiqotlar, xususan, di
daktik tadqiqotlar asosan o'qituvchining didaktik faoliyati bilan talabalar taxsili
natijasida hamda ularning o'z faoliyatlari natijasida ular shaxsi, bilim, iqtidor va
ko'nikmalarining o'zgarishi orasidagi bog'liqlikni ochishga qaratiladi. Xo'sh, bun
day bog'liqlik didaktik tadqiqotlar natijasidan olinadimi yoki ularni yaqin, uzoq
o'tmishdan olsa bo'ladimi? Amaliy hayot bu muammoga o'zicha javob beradi.
Tarixiy taraqqiyotning turli davrlarida ijtimoiy munosabatlar ma'lumotning maksad
va vazifalarini belgilab bergan. Masalan, sanoat ishlab chnqarishini industrlashti
rish, ilmiy texnikaviy revolyusiya ma'lum darajada ta'lim va tarbiya mazmuni, sha
kllari va uslublarini tanlashga ta'sir ko'rsatadi.
Tarixan ta'lim-tarbiyaning barcha hollarida yuz bergan o'zgarishlarning xususiyat
lari, tamoyillari, qonuniyatlarini o'rganmasdan turib, ma'lumot masalalari haqida
keng tasavvurga ega bo'lish mumkin emas.
Tarixiy pedagogik tadqiqotlarning maqsadi shunday qonuniyatlarni aniqlashdan
iboratki, bu qonuniyatlar faqat yaqin va uzoq tarixni o'rganishni emas, shu bilan
birga ta'limning hozirgi ahvolini, undan ham muhimi kelgusini belgilash imkonini
bermog'i lozim.
Tarixiy pedagogik tadqiqotlarning qo’yidagi metodlari mavjud.
Nazariy taqqoslash - solishtirish metodi. Bunday pedagogik tadqiqot xalqaro
pedagogik tadqiqotlarga asosan uch yo'nalishda olib boriladi. Birinchi yo'nalish -
turli mamlakatlardagi ta'lim va tarbiya tizimlarining umumiy qonuniyatlarini
aniqlash. Dunyoda yuzdan ortiq ta'lim tizimlari mavjud. Albatta, mustaqil
O'zbekiston Respublikasida eski ta'lim tizimi asosida ishlash mumkin emas.
Boshqa mamlakatlarda amal qilib turgan ta'lim tizimlarining qulay ijobiy
tomonlarini yuqorida ko'rsatilgan taqqoslash-solishtirish tadqiqotlari asosida
bizning ta'lim tizimimizga ko'chirish mumkin.
Ikkinchi yo'nalish har bir ta'lim tizimidagi o'ziga xos xususiyatlarni, ularni
tasdiqlovchi faktlar to'plamini, turli tarixiy davrlardagi va turli tarbiya muhitlariga
oid o'ziga xos tomonlarni aniqlashdan iborat.
Uchinchi yo'nalish ta'lim tizimlarining ichki xususiyatlarini aniqlash, o'xshash va
farqli xususiyatlarini belgilab, ularning ta'lim tizimidagi umumiy xususiyatlar bilan
bog'liq alomatlarini va aloxida xususiyatlari sabablarini aniqlash imkonini beradi.
Bu turdagi tadqiqotlar faqat statistik ma'lumotlar va anketalar natijasini tahlil qilish
bilan chegaralanmaydi.
Ta'lim tizimlarini tadqiq etish maxsus tayyorgarlikdan o'tgan xalqaro ekpertlar
guruhlari tomonidan tegishli ilmiy-tekshirish tashkilotlari bilan hamkorlikda
o'tkaziladi. Buning uchun ilmiy-tadqiqotning maxsus konsepsiyasi, usullarini
tanlab olish mezonlari ishlab chiqiladi va matbuotda e'lon qilinadi. Keng
kitobxonlar va qiziquvchilar etiboridan o'tgan konsepsiya xalqaro pedagogik
uyushmalar tomonidan tasdiqlanadi va bevosita ishga kirishiladi.
Ta'lim tizimlarining o'xshashlik va alohidalik alomatlarini, ularning ildizlarini,
sabablarini aniqlash birmuncha murakkab bo'lib, maorif tizimlarining yutuqlarini
tadqiq etuvchi xalqaro assosasiya eksperimentlari kabi atroflicha ilmiy-tekshirish
ishlarini olib borishni talab etadi. Ta'lim-tarbiya omillarini tushuntirish va ularga
tasnif berish nazariy taqqoslash-solishtirish usullarining asosiy qismi hisoblanadi.
Albatta, xamma ilmiy-tadqiqotlar yig'ilgan faktlarni tushuntirish bilan ish
tugamaydi.
Bu turdagi izlanishlarning yana bir o'ziga xosligi shundan iboratki, tabiiy fanlarda
umumiy belgilar, atamalar, birliklar mavjud, pedagogik (didaktik) tadqiqotlarda
esa bunday umumiy xalqaro birlik va atamalar deyarli yo'q. Shuning uchun ham
olingan natijalarning tasnifi birmuncha sub'ektiv tus olishi mumkin. Bunday hollar
ta'lim haqidagi statistik ma'lumotlarga matematik ishlov berish orqali bir-muncha
to'g'rilanadi. Masalan, biron mamlakatdagi biron yilda tug'ilgan bolalarning
maktablarga qamrab olinishi yoki ta'limga ajratilgan milliy daromadning ma'lum
foizi shu mamlakatning maorif masalalariga munosabatini asosan ob'ektiv
belgilandi. Qolgan omillar ta'lim ahvolini belgilashda yuqorida ko'rsatilgan
statistik ma'lumotlarni yanada chuqurlashtiradi.
Ilmiy-tekshirish maqsadlarini aniqlash tadqiqotchini qiziqtirib qolgan muammoli
xolatni taxlil kilish ehtiyojidan kelib chiqadi. Bunday xolatni tahlil qilish va unda
ma'lum va noma'lumlarni aniqlash, qo'shimcha adabiyotlarni o'rganish, tajribali
shaxslarning bu masalaga bergan baxosi tadqiqotchiiing asosiy va ko'shimcha
muammolarini aniqlash imkonini beradi.
O'zgaruvchan parametrlarni aniqlash va tahlil qilish. O'zgaruvchilar - bu
tekshirilayotgan ob'ektda turli axamiyatga ega bo'lgan omillardir, o'zgaruvchilar
tekshirilayotgan ob'ektning bizni qay tomondan qiziqtirayotganligi haqida axborot
beradi.
Ta'limning salmog'i, rivojlanish tezligi, maktabning yutuqlari kabi murakkab
o'zgaruvchilar ma'lum shkalalar asosida tartibga keltiriladi.
Muammolarni gipotezalar zanjiriga aylantirish tadqiqot jarayonining kelgusi
bosqichi hisoblanadi. Tadqiqotning asosiy muammosi yoki shu muammodan kelib
chiquvchi savollarga tadqiqotchi dastlabki xomaki javoblar qidiradi. Izlanish
davomida u yangi qo'shimcha axborotlar to'playdi va javoblar yanada rivojlanib
boradi. Shunday qilib, qo'yilgan savollar gipotezalarga aylana boradi, kelgusi
qidirish yo'nalishlarini belgilab beradi, boshqacha aytganda, ishchi gipotezaga
aylana boradi.
Pedagogikadan olib boriladigan ilmiy tadqiqotlarning jiddiy bosqichlaridan biri
tadqiqot muammosini echish bo'yicha bir yoki bir necha gipotezalarni belgilashdir.
Gipoteza - bu muammoni echishning taxminiy yo'lini ilmiy tomondan tasdislash
demakdir. Tadqiqotchi qo'yilgan muammoni atroflicha, hamma o'zgaruvchilarni
hisobga olgan holda, tahlil qiladi. Gipoteza empirik jihatdan tasdiqlanmog'i darkor.
Buning uchun eksperiment loyihasi tuzilib, eksperimental tadqiqotlar o'tkaziladi.
Tadqiqot texnikasini va «asbob-uskunalari»ni tanlash. Bu tadqiqotning mazkur
bosqichida tadqiqot ob'ekti o'zgaruvchilarni tanlashga ko'p jihatdan bog'liqdir.
Tadqiqot texnikasi atamasi yoki tadqiqot usuli yoki tadqiqot faoliyatining ketma-
ketligi atamasi ishlatiladi. Ilmiy usul bu ilmiy muammoni echishda qayta-qayta
ishlatiladigan usuldir. Tadqiqot texnikasi deganda, tadqiqot muammosini echish
uchun ob'ekt va hodisalar haqida axborot to'plashda tez-tez qaytariladigan usul
tushuniladi. Masalan, kuzatish usulida turli tadqiqot texnikasi ishlatiladi: klinik
kuzatish, savol-javob, zondlash, tanlab tekshirish va hujjatlar tahlili. Bunday
texnologiyadagi ishlatiluvchi «asboblar» turlicha bo'ladi. Ulardan keng
tarqalganlari anketalash, psixologik yoki didaktik testlardir.
Tezkor yuz beradigan jarayonlarni qayd qilib, keyinchalik chuqur tahlil qilish
uchun maxsus texnikaviy vositalar ham ishlatiladi. Bulardan fotoapparat,
kinokamera, proektor, magnitofon, videomagnitofon yoki o'lchov asboblari va
boshqalarni ko'rsatib o'tish mumkin.
Didaktik eksperiment metodi. Eksperimentni qo'llash natijasida tadqiqotchi
didaktik amaliyotga uning ichki tarkibiy tuzilishi, qonuniyatlarini, ta'lim ma'nosi
va jarayonlarini ochish maqsadida «sho'ng'iydi».
Agar kuzatishda tadqiqotchi borliqni qanday bo'lsa, shundayligicha idrok qilib
tekshirsa, eksperiment jarayoni bu borliqni o'zgartirib, uning ichki konuniyatlarini,
unga ta'sir etishning samarador usullarini aniqlaydi.
Eksperimentning birinchi xususiyati shundan iboratki, unda tadqiqotchining o'zi
qatnashadi, ishni tashkil etadi, amalga oshiradi va natijani tahlil qiladi.
Ikkinchi xususiyati - o'quv-tarbiya jarayonining ichki qonuniyatlarini aniqlash
uchun jarayon sharoitlarini o'zgartirish imkoni tug'iladi. Uchinchi xususiyati-
o'quv-tarbiya jarayonini nazorat qilib, ularni aniq o'lchash imkonidir. To'rtinchi
xususiyati - eksperimentga ilmiy tus berib, ishchi gipotezani aniqlashtirishdir.
Demak, eksperiment shunday ilmiy-tadqiqot usulini, unda ta'lim-tarbiya jarayonini
nazorat qilish o'lchash va ishchi gipotezani yanada oydinlashtirish imkoni tug'iladi.
Yuqorida ko'rsatilgan to'rt xususiyat bajarilsa eksperiment laboratoriya
eksperimenti hisoblanadi, birinchisi bajarilmasa, bu tabiiy eksperiment deyiladi.
Pedagogikadan ilmiy-tadqiqot ishlarining metodologik asoslari:
1. Shaxsning ijodiy va faoliyatlilik ma'nosi haqidagi ta'limot.
2. Shaxsning o'zaro aloqa bog'lash va o'zaro bog'liqligi haqidagi ta'limot.
3. Munosabatlar nazariyasi
4. Mutaxassis shaxsini shakllantirish haqidagi nazariya.
5. Bilish faoliyati haqidagi ta'limot.
Pedagogik ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish ilmiy tadqiqot metodlar:
Empirik darajadagi metodlar:
1) diagnostik metodlar (anketalash, hujjatlarni o'rganish, intervyu uyushtirish,
suhbatlar), sosiometrik metodlar;
2) observasion metodlar (bevosita va bilvosita kuzatish, to'g'ri va uzoqdan
kuzatish, bevosita jarayonda qatnashish orqali kuzatish, o'z-o'zini kuzatish);
3) prognostik metodlar (ekspertlar metodi bilan baholash, bir-biriga bog'lik
bo'lmagan xarakteristikalarni umumlashtirish, modellashtirish, ekstropolyasiya,
shkalalash, ranglash, «Dolfa metodi» va boshqalar);
4) eksperimental metodlar (sifat eksperimenti, o'lchash eksperimenti, konstatasiya
eksperimenti, shakllantirish eksperimenti, prognostik eksperiment va boshqalar);
5) praksimetrik metodlar (faoliyat natijalarini analiz qilish, modellashtirish,
professiografik va psixografik analiz, xronometraj);
6) matematik metodlar (korrelyasion analiz, faktorli analiz, dispers analiz va
boshkalar).
Nazariy darajadagi metodlar:
1) Ilmiy bilish darajadagi metodlar:
- psixologo-pedagogik va sosial adabiyotlarni analiz qilshi;
- empirik materiallarni sintez qilish;
- to'plangan materiallarni tasniflash;
- tekshirilayotgan jarayonini deduksiyalash;
- induksiyalash;
- analoglarni ko'rish;
- modellashtirish.
2) Mantiqiy analizga asoslangan metodlar:
- o'xshatishlik metodlari;
- o'ziga xosligini aniqlash metodlari;
- o'ziga xos uzviy bog'liqligi o'zgarishlarini analiz qilish metodi.
Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishda oliy ta’lim asosiy bosqich lardan
hisoblanadi va bu bosqichda talabalar tadqiqotchilik faoliyatlarining aniq
yunalishlariga ega buladilar.
Iqtidorli talabalar – O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy
taraqqiyotini ta’minlovchi muhim omildir. Ular maqsadga intiluvchanlik, qat’iylik,
mehnatsevarlik kabi fazilatlari, ijodiy faoliyat bilan shug‘ullanish ishtiyoqi bilan
ajralib turadi. Iqtidorli talabalarni izlash, tanlash va ular bilan ishlashning asosiy
maqsadi-mamlakatimizning ilmiy-ijodiy salohiyatini oshiruvchi noyob iste’dod
sohiblarini voyaga etkazish, ularga madaniyat, san’atning biror sohasi, fanning
aniq yo‘nalishi bo‘yicha o‘zlarida mavjud tabiiy qobiliyatlarni etish
rivojlantirishlariga imkoniyat yaratishdir.
Iqtidorli talabalar bilan alohida ishlashning asosiy vazifalari:
- iqtidorli yoshlarning aqliy salohiyati va tabiiy qobiliyatlarini o‘stirishga
alohida e’tibor berish;
- professor o‘qituvchilarni iqtidorli talabalar bilan yakka ishlashga jalb etish;
- ilm-fan taraqqiyotining ustivor yo‘nalishlari sohasida ilmiy tadqiqot ishlariga
talabalarni jalb etish;
- maxsus o‘quv dasturlari va ilg‘or pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish;
- yuqori malakali barkamol kadrlarni tayyorlash
- iqtidorli yoshlar respublika banki va monitoringini shakllantirish kabilardan
iborat.
Iqtidorli talabalar psixologik va pedagogik testlar o‘tkazish orqali
qobiliyatining rivojlanlik darajasiga qarab aniqlanadi. Ularni maqsadli tayyorlash
qo‘yidagilarga yo‘naltiriladi:
- kengaytirilgan o‘quv rejasi bo‘yicha o‘qish va qo‘shimcha malakaga ega
bo‘lish (tanlangan yo‘nalish bo‘yicha; chet tilidan tarjimon; EHM dasturchisi va
hokazo);
- maqsadli dastur bo‘yicha yakka tartibda o‘qitish;
- chuqurlashtirilgan dastur bo‘yicha o‘qitish (umumkasbiy fanlar, menejment
audit, ekologiya va boshqa fanlar).
Iqtidorli talabalarni maqsadli tayyorlashda qo‘yidagilar nazarda tutiladi:
- fanlarni yuqori darajada o‘zlashtirish;
- kompyuter bilimdonligi hamda dasturlashtirish;
- chet tillardan birini puxta egallash;
- kurs va bitiruv ishlarini, magistrlik dissertatsiyasini yozishda kompyuter va
chet tillardan unumli foydalanish;
- ilmiy, ijodiy ishlarni bajarishda mustaqil fikrlash, yangi g‘oya va takliflarni
bildirish va amalda tadbiq etish;
Davlatning ichki va tashqi siyosatini to‘g‘ri tushunadigan, vatanparvar, barkamol
shaxs sifatida shakllantirish.
Iqtidorli talabalarga rahbarlik qilish va dars berishga ilmiy darajali, etarli
bilim-tajribaga ega, reytingi yuqori professor va dotsentlar jalb etiladi. Ilmiy
rahbarning asosiy vazifalari:
- maqsadli tayyorlash dasturini tuzish va uni bajarish jarayonini boshqarish;
- pedagogika texnologiya, kompyuter texnologiyasi, audiovideo texnikalarini
keng qo‘llash;
- dasturni yaxshi bajarayotgan talabalarni moddiy, ma’naviy rag‘batlantirish
uchun takliflar kiritish.
Talabalar ilmiy tadqiqot faoliyatinining boy imkoniyatlaridan ularni xar
tomonlama rivojlanishi yulida samarali foydalanish uchun, avvalambor, ilmiy
faoliyat xarakteri va tuzilmasiga mutanosib bulgan hamda shaxsiy xu susiyatlarni
rivojlantirishga qaratilgan usul va shart-sharoitlar tizimini yaratish lozim buladi.
Aynan talabalarning ijodiy tasavurini urganish va ri vojlantirish, bizningcha, ilmiy
tadqiqot faoliyati samaradorligini oshirish uchun yangi ufqlarni ochib beradi,
chunki olimning shaxsiyati aynan talabalik davrida shakllanadi. Talaba yoshlarni
ilmiy tadqiqot ishlariga yunaltirish ma’nosi davlat va jamiyat taraqqiyoti bilan bir
qatorda muayyan hissiy-ruhiy ehtiyoj kasb etishini xar doim nazarda tutish
lozimligi tahlil qilingan olim larning ishlarida ma’lum miqdorda ilmiy asoslangan
bulib, bu erda fikrlar ning uyg‘unligi, ilmiy izlanishlardagi ijtimoiy-pedagogik va
ijtimoiy-psi xologik hamkorlik alohida kuzga tashlanib turganligi seziladi.
YUqorida kurib chiqilgan ilmiy tadqiqot metodlari tahlillaridan ma’lum
buladiki, xar qanday ilmiy - ijodiy faoliyat shaxsning hissiyoti, ehtiyoji, ru hiy-
aqliy taraqqiyoti bilan chambar chas bog‘lik ravishda amalga oshadi. Binoba rin,
har qanday o‘qituvchi talabalarni ilmiy tadqi qot faoliyati talaba shaxsi ning aqliy
kamolotini ta’minlovchi omil ekanligini bilishlari lozim bula di.
Uzbekiston Respublikasi Oliy va urta maxsus ta’lim vazirligining 2007 yil 28
fevraldagi №37 sonli buyrugi 4-ilovasi bilan tasdiqlangan “Oliy ta’lim
muassasalarida talabalar ilmiy-ijodiy faoliyatini tashkil etish tug‘ risida namunaviy
nizom”ning 9-bandida oliy ta’lim muassasalarida talaba lar ilmiy-ijodiy faoliyatini
tashkil etishning asosiy tamoyillari quyida gicha belgilangan:
ta’lim-tarbiya, o‘quv va ilmiy tadqiqot jarayonlari integratsiyasini ta’minlash;
o‘quv-ta’lim jarayonini tashkillashtiriщsa talabalar ilmiy-ijodiy faoliyatining turli
shakllarini joriy etishni nazarda tutish hamda uning uzviyligini va uzluksizligini
ta’minlash;
talabalarning ilmiy-ijodiy faoliyati ishtirokchilarini moddiy va ma’naviy
rag‘batlantirishning turli shakllarini joriy etish;
talabalarning ilmiy-ijodiy faoliyatini tashkil etishda oliy ta’lim muassasalari
professor-o‘qituvchilari, doktorant va aspirantlari xamda soha mutaxassislari va
ilmiy tadqiqot muassasalari xodimlarini keng jalb etish.
Bu talabni amalga oshirish uchun yosh mutaxassislarda talabalik davridan
ilmiy tadqiqot ishlariga oid ilmiy dunyokarashni shaklantirish, ularda ilmiy
tadqiqot ishlarini maqsadli, ongli ravishda bajarishga oid kunikmalarni hosil qilish
maqsadida talabalar safidan iqtidorli, ilmiy faoliyatga layoqati bor bulgan
iste’dodli, faol talabalar tanlab olish va respublikamizda hamda mintaqada dolzarb
hisoblangan tadqiqot mavzulari kafedralar tomonidan ish lab chiqilib, talabalarga
tavsiya etilishi kerak.
Talabalarning olib boradigan ilmiy tadqiqot ishlari oldiga quyidagi talablar
quyiladi:
- mutaxassislarning ilmiy eruditsiyasi va nazariy dunyokarashini ken gaytirish,
ilmiy tadqiqot ishlari olib borish kunikmalarini hosil qildirish;
- nazariy bilimlarni amaliyotda qullash qobiliyatini rivojlantirish;
- ularda ijodiy fikrlashni rivojlantirish va ilmiy munozaralar olib borish
kunikmalarini shakllantirish, ma’lum ilmiy, texnik masalalarni echishga undash;
- yuksak ishbilarmonlik va ma’naviy-axlokiy sifatlarini rivojlantirish, xar tomon
lama rivojlangan shaxsni shakllantirishga kumaklashish hamda talabalarning jamoa
va tashkiliy ishlarini olib borish tajribasini uziga singdirish.
O‘quv jarayonidan tashqari talabalarni ilmiy tadkikot ishiga jalb etish ning 2 xil
shakli mavjud, ya’ni fan ilmiy tugaragi va mutaxassislik buyicha ilmiy tadqiqot
tugaragi.
SHunday kilib, fan va ta’limning maksadlari umumiy bulib, muammo larning
yagona echimini topishga qaratilgandir. Ilmiy tadkikotlar oliy ta’limni keng
doirada rivojlantirish, zamonaviy sharoitda fan va ilmiy xizmat kursatishning
rivojlanish samaradorligini oshirish hamda ta’lim-tarbiya va tadqiqot jarayonlari
oxirgi natijalarining takomillashuviga yunaltirilishi kerak.
YUqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, oliy o‘quv
yurtlarida talabalarni ilmiy tadqiqot ishlariga yunaltirish maqsadli, tex nologik
jarayon sifatida amalga oshirilishi lozim.
Ilmiy tadkikot ishlarida aniklik, ob’ektivlik, mantiqiylik, izchillik, uziga
xoslik, qisqalik va tuliqlik kabi me’yorlar mavjudki, bu me’yorlar ilmiy asarda uz
ifodasini topishi kerak.Tadqiqot ishi doirasida amalga oshirilgan kuzatishlar ilmiy
tadkikot ishlarini tashkil etishga ta’siri yuqorida aytil gan kursatuvchi ijobiy
omillar ta’sir qilar ekan.
Do'stlaringiz bilan baham: |