Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

ЭФЕМЕР ЎСИМЛИКЛАРИНИ ЎРГАНИЛИШИ ТЎҒРИСИДА 
Ҳ.А.Кадирова
Тошкент тиббиёт академияси Фарғона филиали ўқитувчиси. 
 
Флора қопламидаги ҳар бир ўсимлик оиласи ботаниканинг муҳим бўлаги сифатида 
алоҳида 
эътиборга 
олиниши 
муҳим. 
Табиий 
ҳудудлардаги 
ўсимлик 
оиласини 
классификциялаш, юксак гулли ўсимликларнинг тури ва таркибини аниқланиш, табиий 
муҳитга мослашуви ҳамда мавсумий ўзгаришларни баҳолаш, гуллаш, уруғлаш ва 
географиясини аниқлаш тадқиқотлар заминида амалга оширилади. Айниқса, антропоген 
омиллар (техноген, чорва молларининг кўп боқилиши, ерларнинг ўзлаштирилиши) таъсирида 
ҳудудлардаги маълум бир гуруҳга мансуб бўлган ўсимлик оилалари устида тадқиқотлар олиб 
бориш мақсадга мувофиқ. Фарғона водийси Ўзбекистон Республикасидаги аҳоли энг зич 
яшайдиган ва урбанизация даражаси юқори бўлган минтақалардан саналиб, флорасининг 
хилма-хиллиги билан ажралиб туради.
Сўнгги йилларда водий вилоятларида ерларни ўзлаштириш, саноатлашган зоналарни 
барпо қилиш, транспорт ва темир йўлларнинг қурилиши ва чорва молларнинг кўп боқилиши 
натижасида табиий ҳудудлардаги флора қоплами ва унинг тур таркибида ўзгаришлар содир 
бўлмоқда.
Ҳозирга қадар Фарғона водийси бўйича аниқ мақсадга йўналтирилган флористик 
тадқиқотлар эмас, балки фақатгина кичик локал ўсимликлар ўрганилган холос (Халкузиев, 
1971; Газыбаев, 1994;). Лекин Флора қопламига бағишланган изланишлар нисбатан кўпроқ: 
З.А. Минквиц, О.Э.Кнорринг (1912), З.А. Минквиц (1917), В.П. Дробов (1925), О.Н. 
Бондаренко (1950), М.М. Арифханова (1967), Р.С. Верник, Т.Рахимова (1982). Мазкур 
тадқиқотларда маълум бир гуруҳга мансуб, жумладан эфемер ва эфемероидли ўсимликлар 
оиласи тўлиқ очиб берилмаган. Фақатгина, Р.Ш. Шоназаров (1967) Олой тизмасиннг ғарбий 
қисми флорасидаги эфемерлар устида тадқиқот ишини олиб борган. У асосан Олой тизмасида 
эфемер ва эфемероидларни тарқалиши, флора қопламидаги ўрни, баландлик минтақалари 
бўйлаб тарақлиши сингари томонларга кўпроқ урғу берган. Мазкур тадқиқот иши Фарғона 
водийси флорасидаги эфемерлар устида тадқиқотар олиб бориш учун аосий туртки бўлган 
ишлардан бири сифатида баҳоланди. Бундан ташқари, М.М.Арифханова томонидан 
келтирилган маълумотларга кўра(1967), Ўрта Осиё эфемерларини чўл ва ўтлоқ гуруҳида жой 
эгалламаслигини таъкидлайди. Фарғона водийсининг эфемерлари Ўрта Осиё ҳудудида 
формация қаторида учрайди деб таъкидлайди.
Ўрта Осиёда эфемер турлар устида аниқ мақсадли маълум бир йўналишдаги илмий 
тадқиқотлар нисбатан камроқ олиб борилган, лекин таърифлар кўпгина олимлар томонидан 
берилган. Эфемер турларни ўрганишда, флора қоплами билан ишлаган олимларнинг ўзига хос 
бўлган ўрни бор. Булардан бири Е.В. Коровин (1934) Олим “…эфемер ўсимликлар шундай 
ўсимликларки, нозик ўт пояга, энсиз барг япроғига эга бўлган мезофит ўсимликлар” деб 
таърифлаган. Шундай типдаги ўсимликларни эфемерлар деб таърифлайди, эфемероидларни эса 
вегетация даврини кеч кузгача амалга оширадиган, ўсиш куртаклари тупроқ остида 

---

91 
қишлайдиган кўп йиллик ўсимликлар деб билган. Эфемерлар кузги-қишки-баҳрги бир йиллик 
ўсимликлар, эфемероидларни эса кўп йиллик ўсимликлар деган тушунчани илгари сурган. 
Олим Ўрта Осиёдаги чўлларда тарқалган эфемер турларни Ўрта ер денгизи яқинидаги 
ороллардан миграция бўлган, деган назарияни ҳам илгари суради. Бунинг асосий 
сабабаларидан бири сифатида Ўрта ер денгизи яқинидаги оролларнинг иқлими ва тупроғи Ўрта 
Осиёдаги айрим ҳудудаларга анча яқинлиги билан изохлайди. Ундан ташқари олим Ўрта 
Осиёнинг текислик минтақалари эфемер ўсимликларга бойлиги билан ажралиб туради деб 
таъкидлайди, улар асосан шувоқзор ўсимлик қопламида макон топганлиги кўп бор мисоллар 
билан келтирган. Бу турлар Strigosella L., Alyssum L., Bromus L. Poa L. ва бошқа шу каби бир 
йиллик турларга бой бўлган туркумларни келтириб ўтган.
Ҳозирга қадар эфемер ўсимликларни тўғрисида Е.В. Коровин, М.Г. Попов, Н.Ф. 
Ганчаров, П.Н. Овчанников, А.И. Шенпикова, А.А. Гройсгейм, В.Р. Заленский, Б.А. Келлер, 
Г.И. Попловская, Е.И. Проскоряков, М.В. Марков, К.З. Зокиров, В.В. Алехин, , З.А.Минквиц, 
В.П. Дробов, И.И. Гранитов ва шу каби олимлар эфемерларни экология, яшаш шароитига 
мосланиши, классификацияси ва бошқа хосслари тўғрисида қисқача маълумотлар келтириб 
ўтишган бўлсада, алоҳида минтақадаги эфемер турлар устида мақсадли тадқиқотлар олиб 
боришмаган.
Юқорида номлари келтирилган тадқиқот ишларида, минтақанинг қайси ҳудудларида 
эфемеретумларнинг нисбатан кенгроқ тарқалганлиги, унинг таркибидаги юксак гулли 
ўсимликларнинг тур таркиби, флора қопламини табиий муҳитга мослашуви, турлар 
фенологияси ва уларда содир бўладиган мавсумий ўзгаришлар тўғрисида тўлиқ 
маълумотларнинг йўқлиги мавзунинг асосий долзарблигини англатади. Фарғона водийси 
флорасидаги эфемеретумлари биологик хилма-хилликни сақлаб турувчи банк сифатида 
ўсимлик таркибини инвентаризация қилиш, тарқалган минтақалари аниқлаш, турларнинг 
фенологияси ва уларда содир бўладиган мавсумий ўзгаришлар очиб бериш ва таҳлил қилиш 
асосий долзарб масалалар қаторида ҳисобга олинди.