Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

 

---

31 
Литература
: 
1.
 
http://iraf.noao.edu/iraf/ftp/iraf/docs/ccduser3.ps.Z 
2.
 
https://www.mn.uio.no/astro/english/services/it/help/visualization/iraf/daophot2.pdf 
3.
Elmegreen B.G., Lada C.J. Sequential formation of subgroups in OB associations.// Astrophysical 
Journal, 1977, -Vol. 214, -pp. 725-741. 
САНОАТ ЧИҚИНДИЛАРИНИ ҚАЙТА ИШЛАШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН 
ФОЙДАЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ 
Ш.И.Касимов –Гулистон Давлат университети кимё кафедраси катта ўқитувчиси,
А.М.Реймов – техника фанлари доктори, Қорақалпоқ Давлат университети профессори,
 
А.Д.Матчанов – кимё фанлари доктори, ЎзРФА акад. А.С.Садиқов номидаги
Биоорганик кимё институти е.и.х.
 
к[e-mail], [e-mail], о[e-mail] 
 
Кимё саноати иқтисодиётнинг етакчи тармоқларидан бири ҳисобланади. Мазкур саноат 
бугунги кунда жамиятнинг барча соҳаларида ва тармоқларида ўзига хос мавқега эга. Жумладан, 
саноат, қишлоқ хўжалиги, транспорт, қурилиш ва номоддий ишлаб чиқаришининг асосий 
маҳсулот бирликларини яратилишида ва истеъмолчиларга етказилишида таъсир кўрсатувчи 
кучга эгадир.
Ҳозирда кимё йўналиши бўйича республикамиздаги 4 та илмий тадқиқот муассасаси ўз 
фаолиятини олиб бормоқда. Илмий тадқиқот натижалари асосида минерал ўғитлар яратиш 
ишлаб чиқариш технологиялари самарали йўлга қўйилган. 
2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор 
йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида белгиланган вазифаларга мувофиқ, шунингдек, 
кимё ва биология йўналишларида илмий тадқиқотлар ва иннавацион ишлар натижадорлигини 
ошириш режалаштирилган. Шу мақсадда кимё саноати корхоналарида ишлаб чиқариш 
лабораторияларини ташкил этиш, глобал иқлим ўзгаришлари шароитида янги авлод комплекс 
органоминерал ўғитлар яратиш, қишлоқ хўжалик экинларини ўғитлаш нормаларини қайта 
тадқиқ этиш, бу йўналишда фан-таълим-ишлаб чиқариш интеграциясини чуқурлаштиришнинг 
таъсирчан амалий механизмларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш бугунги кун талабидир. 
Кимё саноатининг асосий маҳсулотлари минерал ўғитлар, олтингугурт кислотаси, 
кимёвий толалар, полиэтилен, кальций ва каустик сода, ўсимликни ҳимоя қилиш воситалари ва 
бошқалар. 
Дунёдаги барча тирик мавжудотлар сингари ўсимликлар ҳам озиқланади, аммо улар 
ҳаводан, сувдан ва, албатта, ўсадиган тупроқдан зарур бўлган барча моддаларни олишлари 
мумкин. Уларнинг озиқланиши, ҳосилнинг ташқи кўриниши ва сифати ўсимликларнинг 
овқатланишига боғлиқ.
Органик ва минерал ўғитлар, уларнинг номи билан тахмин қилиш мумкинки, иккита 
турдаги таркибий қисмлардан иборат мураккаб аралашма. Нафақат тупроқдаги озуқа 
моддаларининг етишмаслигини тўлдиришга, балки унинг тузилишини яхшилашга қодир. 
Бундай энг яхши қопламаларда макро ва микроэлементларнинг барча комплекслари мавжуд. 
Шунинг учун улар турли хил минерал таркибий қисмлар билан тўлдирилади. Бу калий, азот, 
фосфор, магний ва бошқалар бўлиши мумкин. 
Ушбу моддаларнинг барчаси жуда яхши ўсимликлар томонидан тезда ўзлаштирилади 
ва шунинг учун экинлар томонидан яшил массани тўплаш, тухумдонлар ва меваларнинг 
ривожланиши нуқтаи назаридан тезкор таъсир кўрсатади. Ўсимликлар учун зарур бўлган 
макро- ва микроэлементларнинг тури уларнинг ёшига, тупроқ турига ва бошқаларга боғлиқ. 
Ўғитлардан тўғри фойдаланиш учун фақат ўсимликларнинг озиқ элементларига
бўладиган талабини ҳисобга олибгина қолмай, шунингдек тупроқнинг кимёвий таркибини, 
биологик, физик, физик-кимёвий хоссаларини ҳам билиш керак, булар эса ўз навбатида унинг 
унумдорлик даражасини, ўсимликларнинг озиқланиш шароитида ва тупроққа солинган 
ўғитларнинг ўзгариш ҳарактерини белгилайди.
Тупроқларда N, P, K умумий заҳираси кўп, лекин озиқ моддаларни асосий қисми 
ўсимликларнинг бевосита ўзлаштирилиши мумкин бўлган ҳолатда бўлади. Ўғитлардан тўғри 
фойдаланиш учун дала тажрибаларини ўтказиш билан бир вақтда тупроқ таркибидаги 
ҳаракатчан азот, фосфор ва калий миқдорини аниқлаш мақсадида агрокимёвий анализ олиб 
бориш керак 

---

32 
Органо-минерал ўғитлар табиий хом ашёлардан олинган (сапропел, шилимшиқ, 
жигарранг кўмир, сланец, гумус), шунингдек минерал бирикмалар ҳам мавжуд. Органоминерал 
ўғитлар аммиак, фосфат, калий тузлари ва бошқалар орқали олинади.
 
Ҳозирги вақтда ишлаб чиқариш саноатида янада барқарор ва инновацион амалиётларни 
амалга ошириш ҳамда чиқиндиларни қайта ишлаш самарали амалга ошириш жиҳатдан 
фойдали ва иқтисодий жиҳатдан жозибадор бўлиб бормоқда. Республикамиз худудида 
етиштириладиган ва қайта ишланаётган ширинмия Glycyrrhizia glabra L., қизилмия номи билан 
танилган Fabaceae оиласи Мисрда ва дунёнинг бошқа мамлакатларида ўсимлик ўсади. 
Қизилмия Glycyrrhizia glabra Осиё ва Жанубий Европа учун эндоген бўлган дуккакли 
ўсимликлар таркибига киради. Қизилмия - энг кўп ишлатиладиган ўсимликлардан бири қадим 
замонлардан бери ишлатилган ва ҳозирги кунда тобора кўпайиб бормоқда 1990). [1] 
Қизилмия илдизи, хусусан, Leguminoseae оиласи энг муҳим ҳисобланади қадимий 
даврлардан бери доривор ўсимликлар ва махсус озиқ-овқат ингредиентлари бутун дунё бўйлаб 
ишлатилган (Fenwick ва бошқалар 1990).[2] 
Қизилмия илдизи Glycyrrhizia glabra L.) узоқ вақтдан бери мавжуд. Ғарбий 
мамлакатларда лаззат берувчи восита, шунингдек, тинчлантирувчи ва экспекторан сифатида 
ишлатилади. Қизилмиянинг кичик таркибий қисмлари антимикробиял фаолликни намойиш 
этади ин витро ва антиоксидантлиги фаол. [3] 
Ширинмия илдизини қайта ишлашда ҳосил бўладиган чиқиндиларнинг кимёвий 
таркибини ўрганиш ва табиий минерал глауконит асосида бир неча хил таркибли органо-
минерал ўғитларни ишлаб чиқиш зарурати туғилмоқда. Ширинмия илдизида таркибида 
ўсимликлар усиши ва ривожланиши учун зарур бўлган микроэлементлар, мис (Cu), марганец 
(Mn), руҳ (Zn) ва селен (Se) антиоксидант ферментларнинг коеффициенти сифатида танани 
оксидланиш вақтида ҳосил бўладиган кислородсиз радикаллар мавжуд. (Leung, 1998) [4] 
Glycyrrhizia glabra илдизининг муҳимлиги шуни кўрсатадики ўсимликлар метаболизми 
учун фойдали бўлган Ca, K, Fe,
 
Р ва Mg каби металлар Pb ва As каби аҳамиятсиз металлар 
аниқланди. [5] 
Ишнинг мақсади Республикамиз худудида ширинмия илдизини қайта ишлаш саноати 
чиқиндиларини мақсадли фойдаланиш учун уларнинг кимёвий таркибини ўрганиш. Ширинмия 
илдизи саноат чиқиндиларини қайта ишлаш ва уларнинг кимёвий таркибини таҳлил қилиш 
асосида янги турдаги органо-минерал ўғитларни ишлаб чиқиш ва уларни қишлоқ хўжалиги 
ҳамда ўсимликлари учун зарур бўлган макро элементлар К ва Р элеметлари мавжудлиги ва улар 
асосида янги турдаги органо-минерал ўғитлар ишлаб чиқариш мумкинлиги кўрсатилди. Саноат 
чиқиндилари таркибидаги макро ва микроэлементлар миқдори индуктив боғланган плазмали 
масс-спектрометрия (ИСП МС) усулига асосланиб аниқланди. Республикамизнинг турли 
худуларида, асосан Қорақолпоғистон Республикаси, Хоразм вилояти худудларида 
етиштирилган ширинмия илдизини бирламчи қайта ишлаш жараёнида ҳосил бўладиган саноат 
чиқиндиларидан қайта ишлаш асосида қишлоқ хўжалигида органо-минерал ўғит сифатида 
фойдаланиш мумкин эканлиги кўрсатилди.