Q usmonov, U. Jo‘rayev, N. Norqulov o zbekiston tarixi

„Mulki hurri xolis“ 
deb atalardi.
Xususiy mulkchilik tobora kuchayib bordi. Xon tom onidan 
davlat yerlarini soliqqa tortm aslik sharti bilan yirik boylar va 
saroy amaldorlariga sotish hollari ham yuz berdi. Xususiy mulk 
egalari u yerlarda o ‘zlari ishlamas edi, yersiz dehqonlarga 
ijaraga berib, ulam i z o ‘ravonlik bilan ishlatib, katta darom ad 
olardilar.
D iniy m ahkam alarga m ulki sultoniy hisobidan berilgan 
yerlar, masjidlar, xonaqohlar, qabristonlar 
vaqf mulki 
hisob- 
lanardi. Vaqf mulkidan ham soliq olinmas edi.
K o‘chm anchi chorvador qabilalar ham katta-katta yerlami 
egallab, o ‘troqlashib, dehq o n ch ilik b ilan shug‘ullanadigan 
boldilar. Natijada Q o‘ng‘irot, M ang‘it, Nayman, D o ‘rm on va 
boshqa aholi yashaydigan yirik manzilgohlar vujudga keldi.
Barcha mulk shakllariga xos xususiyat shunda ediki, ularda 
yersiz kambag‘al dehqonlar ijara hisobiga m ehnat qilganlar. 
Buxoro xonligidagi yerga egalik qilishning bunday tartib i 
oqibatda:
— qishloq xo‘jaligidan tushadigan daromadlarning aloliida 
shaxslar qo‘lida to ‘planib borishiga;
— xon xazinasiga tushadigan darom adlarning kamayib, 
davlatning kuchsizlanishiga;
— yerda ter to ‘kib ishlovchi, mahsulot yetishtiruvclii m eh- 
natkash aholi moddiy ahvolining og‘irlashuviga olib keldi. 
Dehqonchilik va 
Tinimsiz urushlar, qabila boshliqlari va 
chorvachilik 
amirlar o‘rtasidagi icliki kuraslilar m am ­
lakat iqtisodiy hayotini, aholining m od­
diy turm ushini ayanclili ahvolga tushirdi.
Sug‘oriladigan yerlarda b u g ‘doy, arpa, j o ‘xori, loviya, 
mosh, sholi, paxta, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan. Dasht va
4 — 0 ‘zbekiston tarixi, 8-sinf 
49

---

tog‘oldi lalmi yerlarda ham boshoqli ekinlar, kunjut, tarvuz, 
qovun ekilib, dehqonchilik qilingan.
D ehqonchilik m am lakat iqtisodining butunlay inqirozga 
tushib qolishidan saqlab turgan asosiy omil b o ‘lib, aholining 
oziq-ovqatga b o ‘lgan ehtiyojini qondirishga xizm at qilgan. 
Im om qulixon davrida, 1614—1615-yillarda Q ashqadaryodan 
Qarshi ch o ‘liga, 1633—1634-yillarda Q o ‘shqo‘rg‘onda kanal 
qazilib, vohalarga suv chiqarilgan. Biroq ashtarxoniylar davrida 
suv inshootlari qurilishiga yetarli e ’tibor berilmadi.
Chorvachilik ham qishloq xo‘jaligining yetakchi tarm og‘i 
b o ‘lgan. M ehnatkash aholi chorva mollarini boqib, go‘sht, sut 
m ahsulotlari yetishtirgan. Ammo katta yaylovlar xon, saroy 
amaldorlari, din peshvolari, qabila boshliqlariga tegishli b o ‘lib, 
ming-minglab qo‘ylar, podalar, yilqilar, tuyalar boqilardi. Jun, 
teri va boshqa chorvachilik mahsulotlari yetishtirilar, ichki va 
tashqi bozorda sotilar edi. H o ‘kizlardan yer haydashda, om och 
va mola tortishda keng foydalanilar edi.