Q usmonov, U. Jo‘rayev, N. Norqulov o zbekiston tarixi

4.
Hunarmandchilikning qaysi tarmoqlari rivoj topdi?
5. Qaysi hududlarda xalq qo‘zg‘olonlari ko‘tarildi?
13-§. M a’naviy-ma’rifiy, madaniy hayot
Ashtarxoniylar davrida avj olgan ichki ziddiyatlar, tinimsiz 
urushlar, siyosiy parokandalik m a ’n av iy -m a’rifiy, m adaniy 
hayotga salbiy ta ’sir etdi. Biroq bunday murakkab siyosiy vaziyat 
maorif, ilm-fan, madaniyat rivojini to ‘xtatib qololmadi.
Maktab va 
XVII—XVIII 
asrlarda shahar va qish-
madrasa ta’limi 
lo q la rd a k o ‘p lab m a k ta b (m a k ta b -
xona)lar faoliyat ko‘rsatgan. 0 ‘g‘il va qiz 
bolalar alohida-alohida maktablarda o ‘qitilgan. 0 ‘g‘il bolalar 
maktablari masjidlar, madrasalar, xo‘jalik yurituvchi ustaxo- 
nalar qoshida yoki xususiy maktabdorlar xonadonlarida tashkil 
etilgan b o ‘lib, masjid imomi yoki madrasani tugatgan ziyoli 
kishilar o ‘qituvchilik qilgan. U lam i 
domla
deyishgan. Qiz bolalar 
maktablari badavlat kishilar yoki o ‘qituvchi ayollar uylarida 
tashkil etilgan, qizlami 
otinoyi, otinbibi, bibixalifa
, 
bibiotin
deb 
atalgan ayol o ‘qituvchilar o ‘qitishgan.

---

M aktablar xarajati va domlalaming maoshi vaqf mulkidan 
tu sh g a n d a ro m a d la r h a m d a o ‘q u v c h ila rn in g o ta -o n a la ri 
to m o n id a n o ‘qish u c h u n t o ‘lan g an m ab lag ‘lar h iso b id an
qoplangan. Yetim-yesirlar bepul o ‘qitilgan. Bolalar maktabga 6— 
7 yoshdan berilgan va ular 5—8 yil davomida boshlang‘ich 
ta ’lim olganlar.
0 ‘quvchilarga aw al harflar o ‘rgatilgan, keyin b o ‘g ‘inlar, 
u larn i q o ‘shish orqali so ‘z tuzish , ,,H aftiy ak “ („ Q u r’oni 
Karimning yettidan biri“) kitobini o ‘qish o ‘rgatilgan. Hisob 
darsida sonlar, ulam i qo‘shish, ayirish, ko ‘paytirish, b o ‘lish 
am allari o ‘rgatilgan. 0 ‘quvchilar N avoiy, Fuzuliy, Bedil, 
M ashrab, H ofiz Sheroziy, SoTi O lloyor asarlarini, „C h o r 
kitob“ni o ‘qib saboq olganlar. Qizlar maktablarida uy-ro‘zg‘or 
tutish, pazandachilik, odob-axloq, pokizalik sirlarini o ‘rganishga 
ko‘proq o ‘rin berilgan.
Bolalar o ‘qishni to ‘liq o ‘zlashtirib olganlaridan keyingina 
yozishga o ‘tganlar. Bolalarga kitoblardan k o ‘chirib yozish, 
mustaqil ravishda duoyi salom xati, ish yuzasidan turli m a’lu- 
m otlar yozish malakalari o ‘rgatilgan. M aktablarda im tihonlar 
b o ‘lmagan, o ‘quvchilarga maktabni bitirgani to ‘g‘risida hujjat 
ham berilmagan. Bolaning ravon o ‘qishi, to ‘g‘ri yoza olishi, 
hisob-kitobni bilishi maktabni bitirganligiga guvoh b o ‘lgan.
M adrasa o ‘rta va oliy o ‘quv yurti hisoblangan. Madrasaga 
maktabxonalarni tugatganlar qabul qilingan. M adrasa ta ’limi 
talabalar iqtidoriga qarab 7—12 yil davom etgan. Buxoro xonligi 
shaharlarida 150 dan ortiq madrasa b o ‘lgan. M adrasada arab, 
fors tilida yozilgan kitoblar o ‘qitilgan, ular talabalarga mudarris 
tom onidan turkiy tilda sharhlab berilgan. 0 ‘qish „Awali ilm “ 
deb nom langan fors tilidagi o ‘quv q o ‘llanm asini o ‘zlash- 
tirishdan boshlangan. Keyin arab tili grammatikasi o ‘qitilgan. 
Fiqh (huquq) kursi majburiy kurs hisoblangan.
M adrasalarda um um ta’lim kurslaridan falakiyot, handasa, 
tibbiyot, kimyo, tarix, jug ‘rofiya, adabiyot, aruz ilmi, m e’- 
morchilik asoslari, xattotlik, musiqa, axloq, notiqlik kabi fanlar 
o ‘q itilg a n . T a la b a la rd a n Im o m B u x o riy , A bu M a n s u r 
M oturidiy, B urhoniddin M arg‘inoniy asarlarini, 
darslik va 
o ‘quv qo‘llanmalarini o ‘zlashtirish talab etilgan.

---

Buxoro. Nodir devonbegi madrasasi.