Bank ishi va investitsiyalar

 
19.1. Xalqaro moliya-kredit tashkilotlarining tashkil etilishi va 
rivojlanishi. Xalqaro moliya-kredit tashkilotlarining turkumlanishi. 
Xalqaro valyuta-kredit va moliya munosabatlarining institutsional tuzilishi 
o‘z ichiga ko‘plab xalqaro tashkilotlarni oladi. Ularning ba’zi birlari katta 
vakolatlar va resurslarga ega bo‘lgan xolda xalqaro valyuta-kredit va moliya 
munosabatlarini bir maromga solib turadi. Boshqalari o‘zida xukumatlararo 
muxokama etish uchun forum sifatida, valyuta va kredit-moliya siyosati bo‘yicha 
tavsiyalar va konsensus ishlab chiqadi. Yana boshqalari esa, axborot yig‘ish, 
muxim valyuta-kredit va moliya muammolari va umuman, iqtisodda statistik va 
ilmiy-tadqiqot nashrlari bilan ta’minlaydi. Bularning ayrimlari xamma aytib 
o‘tilgan funksiyalarni bajaradi. 
Xalqaro valyuta-kredit va moliya tashkilotlarini shartli ravishda xalqaro 
moliya institutlari deb atash mumkin. Bu tashkilotlarni bitta maqsad – 
murakkabliklarga va qarama-qarshiliklarga to‘la jahon xo‘jaligining barqarorligi 
xamda butunligini ta’minlash va xamkorlikni rivojlantirish birlashtiradi. 
Butunjahon axamiyatiga ega tashkilotlarga, avvalo, BMT-XVF ixtisoslashtirilgan 
institutlari va Xalqaro tiklanish va rivojlanish banki guruxi xamda Jahon savdo 
tashkiloti kiradi. BMTning xalqaro valyuta-kredit va moliya munosabatlaridagi 
bevosita roli cheklangandir. Lekin, BMT ning savdo va rivojlanish 
Konferensiyasida (1964 yildan yiliga 3-4 marta) rivojlanayotgan mamlakatlar 
muammolarini xal qilishda jahon savdo muammolari va bu mamlakatlarning 
rivojlanishi bilan birga valyuta-kredit masalalari xam ko‘rib chiqiladi. 
Konferensiyaning sessiyalari orasidagi davrda bu funksiyani yiliga ikki martadan 
savdo va rivojlanish Kengashi bajaradi. Jahon valyuta tizimining muammolari 
jahon savdosi va "rivojlanishga rasmiy yordam" bilan bog‘liq "ko‘rinmas" 
moddalari va moliyalashtirish bo‘yicha qo‘mitasida ko‘rib chiqiladi. U 

---

237 
shuningdek, rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon kapital bozoriga yetishish 
muammolari, eksport kreditlari bo‘yicha kafolatlarini, 70-yillarning o‘rtalaridan 
esa rivojlanayotgan mamlakatlarning tashqi qarz muammolari bilan shug‘ullanadi. 
BMTning ixtisoslashtirilgan muassasasi – Iqtisodiy kengash – Yevropa, 
Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasi uchun 4 mintaqaviy komissiya tuzgan. Osiyo va 
Lotin Amerikasi komissiyalari Osiyo rivojlanish bankini va Amerikaaro rivojlanish 
bankini tashkil etilishiga vositachilik qilgan. Maxsus jamg‘armalar bu 
tashkilotlarni to‘ldirib turadi. 
"Marshall reja" sining amalga oshirilishi munosabati bilan 1948 yilda 
tuzilgan Yevropa iqtisodiy xamkorligi tashkiloti keyinchalik Yevropa to‘lov 
ittifoqining tashkil etilishiga yo‘naltirilgan (1950-1958 yillar), 1961 yilda esa 
iqtisodiy xamkorlik va rivojlanish tashkilotiga (OESR, Parij) almashtirilgan. 
Xozirda bu tashkilot o‘z ichiga 24 mamlakatni oladi, bu mamlakatlarning xissasiga 
dunyo axolisining 16% va /arb dunyosi ishlab chiqarishning 3 dan 2 qismi to‘g‘ri 
keladi. IXRT ramkasida 30 qo‘mita faoliyat ko‘rsatadi, shu jumladan, eksport 
kreditlari shartlarini kelishtirish (konsensus), to‘lov balansi muammolari. IXRT 
maqsadi - erkin savdoga, yosh davlatlarning rivojlanishiga, a’zo mamlakatlarni 
iqtisodiy rivojlantirishga va moliyaviy barqarorlashtirishga ko‘maklashadi. IXRT – 
o‘ziga xos klubdir. Sanoati rivojlangan mamlakatlar uchun fikrlar almashtirish va 
iqtisodiy siyosatni muvofiqlashtirish, valyuta-kredit va moliya siyosatini qo‘shgan 
xolda, ilmiy-tadqiqot ishlarini olib boradi, jahon iqtisodiyotining ekonometrik 
andozalari asosida xalqaro qiyoslash va taxminlarning markazi xisoblanadi (yiliga 
2 martadan). 
Boshqacha aytganda, xalqaro tashkilotlar revolyutsion va evolyutsion 
ko‘rinishda rivojlangan. 
Revolyutsion rivojlanish ikki ko‘rinishda: 
Birinchi ko‘rinish – nazariy model amaliyotga o‘tkazildi. Xalqaro valyuta 
fondi (XVF) urushdan so‘nggi harakatdagi valyutalar tuzilmaviy loyihasiga binoan 
shakllantirilgan bo‘lib, Uayt G.D.(AQSh) va Keyns Dj.M.(B.Britaniya) tomonidan 
qayta ishlangan. Institutlarning evolyutsion rivojlanishdan farqi shuki, revolyutsion 
o‘zgarishda istalgan jarayonni jamiyatga tatbiq etishdir. 
Ikkinchi ko‘rinishi – halqaro moliyaviy tashkilotlar mavjud tashkilotlar bir-
biriga asoslanib biriktirib shakllantiriladi (bo‘limlari). Ular tarkibini xalqaro 
tashkilotlarga kiruvchi davlatlararo moliya-kredit va valyuta munosabatlariga 
xizmat qiluvchi turli moliyaviy institutlar tashkil etadi. Ulardan taniqli bo‘lgan – 
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YeTTB), mintaqaviy rivojlanish 
banklaridan – Afrika tiklanish va taraqqiyot banki (ATB), Amerika xalqaro 
rivojlanish banki (AXRB) va Osiyo rivojlanish banki (ORB) ni aytish mumkin. 
Yevropa Ittifoqining mintaqaviy valyuta-kredit va moliya tashkilotlaridan masalan, 
Yevropa investitsion banki, Xalqaro xisob-kitoblar banki, Yevropa Markaziy 
banki. Bu muassasalar o‘zlarining maqsad, vazifalarida turli masalalarni hal 
etadilar, ular faoliyati esa global xarakterga ega.
Xalqaro tashkilotlar bugungi kunda ham siyosiy, ham iqtisodiy, ham ijtimoiy 
yo‘nalishlarda turli tarkibda shakllangan holda faoliyat yuritib, ularning 

---

238 
evolyutsion rivojlanishi bosqichma –bosqich, davrma-davr yillar mobaynida asta 
rivojlanib kelishi bilan izohlanadi. 
Tashkilotlarning revolyutsion rivojlanishida siyosiy erkinlikning mavjudligi 
evolyutsion rivojlanishdan farqini ko‘rsatadi, ya’ni davlat boshchilik roliga o‘tadi.