11 mavzu: Massa almashinish jarayonlari. Ajratma olishning nazariy asoslari. Ajratuvchilar va ularga qo„yilgan talablar

5. Ajratuvchining (ekstragent) qovushqoqligi. 
FIK qonuniyatiga 
muvofiq, ajratuvchining qovushqoqligi belgilangan haroratda, eruvchi modda 
miqdorini ajratuvchining bir necha qavatida teng taqsimlanishiga teskari 
proporsionaldir. Shunday ekan kam qovushqoq bo‘lgan ajratuvchilar yuqori 
diffuzion xossasiga egadir. Masalan moylar bilan ajratma olishda ularni bir oz 
qizdirish orqali qovushqoqligini kamaytirish mumkin, natijada ajratma olish 
jarayoni tezlashadi. Bu borada siqilgan gazlar xususan uglerod dioksidi, propan, 
butan, suyuq ammiak va boshq. yordamida ajratma olish maqsadga muvofiq. 
Masalan uglerod dioksidining qovushqoqligi suvga nisbatan 14 martaga, 
etanolga nisbatan esa 5 martaga kam. Uglerod dioksidi efir moylari va gidrofob 
moddalarni ajratib olishda qo‘l keladi.
6. Harorat. 
Eynshteyn tenglamasidan ko‘rinib turibdiki, haroratni ortishi, 
ajratma olish jarayonini tezlashtiradi. Biroq bu faqat suvli ajratmalar uchun 
ko‘proq to‘g‘ri keladi. Shunday bo‘lsada suv bilan kraxmal va peptid 
moddalarining yopishqoqligi ortishi hisobiga jarayonni kechishi qiyinlashadi. 
Spirtli yoki boshqa organik erituvchilar yordamida ajratma olish jarayoni xona 
haroratida olib borilgan maqsadga muvofiqdir. Sababi bunday holatlarda 
ajratuvchilarning sarflanish koeffitsienti ortib, zararli va havfli holatlarni yuzaga 
keltirishi mumkin.
7. Sirt faol moddalar. 
Tajribalar kam miqdordagi sirt faol moddalarini 
(0,01-0,1%) ajratma olish jarayoniga kiritilishi, jarayonni tezlashishiga sabab 
bo‘lganligini ko‘rsatgan. Natijada kam miqdorda ajratuvchi sarflab ham ko‘p 
miqdordagi biofaol moddalar masalan, alkaloidlar, glikozidlar, efir moylari va 
boshq. saqlagan ajratmalarni olish mumkin. SFMni qo‘shilishi sirt taranglikni 
kamaytiradi va hujayra devorini ajratuvchi bilan namlanishi osonlashadi, natijada 
ajratma olish jarayoni tezlashadi. Shu bilan birga qo‘shilgan SFM solyubilizator 
vazifasini ham o‘taydi.