11 mavzu: Massa almashinish jarayonlari. Ajratma olishning nazariy asoslari. Ajratuvchilar va ularga qo„yilgan talablar

2. Maydalangan fazalar yuzasi. 
Xomashyo qanchalik mayda bo‘lsa 
ajratma olish jarayoni ham shunchalik samarali kechadi. Biroq maydalik 
darajasini ortish bilan olingan ajratmaning tiniqligi kamayib loyqaligi ortib 
ketadi. Shuning uchun ham xomashyoni m’o‘tadil maydalik darajasigacha 
maydalash maqsadga muvofiqdir. Bunda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak: 
dorivor o‘simliklarning bargi, guli va yer ustki qismlari 3-5 mm, poyasi, ildizi, 
ildizpoyasi va po‘stloqlari 1-3 mm, mevasi va urug‘i 0,3-0,5 mm kattalikda 
maydalangan bo‘lishi kerak.
3. Konsentratsiyalar farqi. 
Xomashyo va ajratuvchining konsentratsiyasi 
ajrtama olish jarayonini harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Ajratma olish 
jarayonida ajratuvchini tez-tez almashtirib turish yoki yangilab turish hisobiga 
konsentratsiyani maksimal darajada past ushlab turishga harakat qilish lozim.
4. Ajratma olish vaqti. 
Ajratma olishda u yoki bu usulning maqsadga 
muvofiqligi vaqt birligida ajralgan modda miqdori bilan belgilanadi. Ajratma olish 
jarayonida biologik faol moddalarning ajralib chiqish tezligi ajratma olish vaqtini 
belgilaydi. Ko‘pincha biologik faol moddalar ajratma olishning birinchi soatlaridanoq 
tez ajralib chiqadi, so‘ng ma’lum miqdordagi ajratuvchi ishlatilishiga qaramay ajratma 
olish jarayoni susayib, ajratma olish uzoq vaqt davom etadi. Bu o‘simlik 
to‘qimasidagi moddalarning molekulyar massasi har xil bo‘lganligi uchun, to‘qimalar 
holati, maydalik darajasi, maydalash vaqtida xomashyo shaklining o‘zgarish-
o‘zgarmasligi va boshqalar bilan izohlanadi. Ajratma olish kinetikasini o‘rganish 

---

shu jarayonni muddatini kamaytiradi. Ishlatiladigan spirtni to‘g‘ri tanlanishi ham 
muhim ahamiyatga ega. Shunga asoslanib MH ayrim nastoykalar uchun belgilab 
qo‘yilgan spirt quvvatiga tuzatish kiritish mumkin. 
Massa almashinish tenglamasining asosi biofaol moddalar miqdorini 
ajratuvchi muhitida teng taqsimlanishi ajratma olish jarayoni vaqtiga to‘g‘ri 
proporsionaldir. Jarayonni belgilangan vaqtdan ortib ketishi, asosiy biofaol 
moddalar bilan birga yuqori molekulyar massali brikmalarni ham ajratma 
tarkibiga o‘tishiga sabab bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida ajratmada begona 
moddalarni ko‘payishi hisobiga qo‘shgimcha tozalash jarayonlarini ham talab 
qiladi.