Z nishonova, D. Qarshiyeva eksperimental psixologiy a

6.1 E ksperim ental tadqiqot shartlari
Ilm iy nazariy va eksperim ental tadqiqotning dastlabki bos- 
qichida, asosan nazariy m asalalar k o ‘riladi. X ususan, m uam m oning 
q o ‘yilishi, m avzuning dolzarbligi, tadqiqot m uam m osi, uning 
m aqsadi, faraz, tadqiqot obyekti, predm eti, vazifalari ilmiy tad- 
qiqotim izning nazariy qism ini tashkil qiladi.
Eksperim ental tadqiqotim izning bu bosqichi kirish qism ida 
yoritiladi:
Kirish. M uam m oning q o ‘yilishi, asosnom a, m avzu dolzarbligi. 
Kirish qism ida odatda m uam m oning dolzarbligi, m uam m oning 
psixologiyadagi roli, qanday izlanishlar olib borilgan, nim alar, qaysi 
tom onlar aniqlanm agan va kelgusida davom ettirilishni yoki bosh- 
lan g 'ich izlanishlarni olib borishni talab qiladi. Psixologiya am aliyo- 
tida oldingi izlanuvchilarning yechishga qaratilgan izlanishlarini 
qaram a-qarshiligi ochiladi.
S o ‘ng tadqiqot m uam m osi shakllanadi - belgisiz, kam o ‘rga- 
nilgan, noaniq yoki psixologik jarayonn ing yetarlicha o ‘rganilm agan 
dolzarb m asalasidir.
M uam m o-bu qandaydir m asalani yechishda m avjud bilim lam ing 
yetarsizligi va yetarsiz bilim larni olish usullari noaniq paytda 
yechilishi zarur vazifadir. Tadqiqot m uam m osi o ‘z-o ‘zidan paydo 
b o ‘lm aydi, u jam iyatning ilm iy-texnik, ijtim oiy-iqtisodiy zaruriyati 
asosida am aliyot talabi va psixologiya fanlari taraqqiyoti natijasida 
tu g ila d i.
Tadqiqot m aqsadi ish natijasida (m azkur jarayo nn in g qanday 
obyektiv qonuniyatlari aniqlangan, qanday yangiliklar kiritilgan) 
erishilishi kerak b o 'lg an narsani ko ‘zda tutadi. Shu bilan birga 
tadqiqot m aqsadi bilan tadqiqot vazifasini aniq fahm lab olish zarur. 
Tadqiqot m aqsadi va vazifalari haqida aniq tushunchaga ega b o ‘lish 
uchun quyidagi m isolga qaraylik:
78

---

Yaxshi yashash (m aqsad) uchun - yaxshi ishlash (vazifa) kerak. 
Bunday iborada jam iyatni har bir a ’zosining m aqsad va vazifasi 
lo 'n d a va aniq ko'rsatilgan. B a’zida tadqiqot m aqsadi m avzu no­
m ining o ‘zidanoq aniqlanadi. Lekin oldiga q o ‘yilgan aniq m aqsadsiz, 
samarali ishlash m um kin emas.
Ikkinchi bosqich ham nazariy asoslarning tarkibi b o ‘lib, bunda 
o 'tkazilayotgan eksperim ental psixologik tadqiqotim izning kelajagini 
belgilab beruvchi va o ‘z tasd ig ‘ini topishi lozim b o ‘lgan taxm in, 
y a’ni farazni ham o 'z ichiga oladi.
Faraz. 
Bu tadqiqotchining o 'z oldiga qo 'y g an vazifasiga m um ­
kin b o 'lg a n javobini aniqlaydi. Faraz tuzish tadqiqotning m as’uliyatli 
va qiyin bosqichlaridan biridir, shuning uchun tadqiqot ishlarida aniq 
y o 'l k o 'rsatadigan m ash’al deb ataladi. Faraz ilmiy ishda tadqi­
qotchining fikrini y o ‘naltirishda va ish uchun zaruriy m aterial 
to 'plash da keraklidir. O datda, faraz tuzilishi qouidagicha chizm ada 
tuziladi: «agar buni shunday qilsam , u holda shunaqa psixologik 
natijani kutsa bo'ladi».
Farazni to 'g 'r i tuzish uchun izlanilayotgan m uam m o sohasida 
keng dunyoqarashga ega b o'lishi, ilm iy-m etodik ish bilan yaxshi 
tanish bo 'lishi zarur.
T adqiqotim izning uchinchi bosqichi nazariy m a’lum otlarga ega 
b o 'lg an holda eksperim ental tadqiqotga o 'tish bosqichidir. Bunda 
nazariy asoslarda ilgari surilgan faraz eksperim ental tarzda tekshi- 
riladi, bunda tanlangan m etodikalar validligiga qarab qo'llaniladi, 
y a ’ni m axsus va m uam m om izni yechishga imkon beradigan meto- 
dikalardan foydalanib faraz tekshiriladi.
T o'rtin ch i bosqichda esa olingan m a’lum otlar tahlil qilinadi va 
xulosa chiqariladi Shuningdek, ilgari surilgan farazning chin yoki 
n o to 'g 'rilig i tekshiriladi.
Y uqoridagi m avzularim izda o 'z in g iz guvohi bo'lganingizdek, 
ilmiy nazariy va eksperim ental tadqiqotlar o 'tkazish ning birinchi 
shartlaridan biri b o 'lg an eksperim entni rejalashtirish ham da unga 
q o 'y ilg an talablar haqida suhbatlashgan edik. Bugungi m avzuyim iz- 
da esa, rejalashtirilgan eksperim entni uyushtirish jaray on ida am alga 
oshiriladigan qaydnom a yozish ishlari bilan tanisham iz. Q aydnom a 
yozish - eksperim ent o 'tk azish n in g ikkinchi shartidir:
- eksperim ental faraz;
- m ustaqil k o 'rsatkichni aniqlash;
79

---

Tadqiqotni noto‘g ‘ri xulosa qilishda tajriba o'tkazuvchini jiddiy 
vaziyat kutadi. B ular tadqiqot natijalarini chegaralovchi b o iib :
a) alohida tanlash; b) tadqiqotning m azm uni; 
d) tadqiqotchining 
shaxsi hisoblanadi.
Q o ‘shim cha tadqiqot o ‘tkazishning ikki tarafi bo"lib, bular; 
tadqiqotga qo'sh im ch alar kiritish va tadqiqot natijalarini ishlab 
chiqishda boshqa tadqiqotlarning javob lariga to ‘g ‘rilash.
Tadqiqot natijalari 
hech 
qachon butunlay to ‘g ‘ri javob 
berm aydi, y a ’ni bunda javob to 'liq yetarli b o ‘lmaydi. Tadqiqot 
tanqidning eng yaxshi uslubi lekin yangi bilim tu g ’ilishga zamin 
yaratm aydi.
77

---

- eksperim ent sharoiti, o 'rganilayotgan obyekt, m ashg ‘ulot o ‘t- 
kazish vaqti va boshqalar;
- har bir m etodlarni q o 'llash ketm a-ketligi;
- eksperim ental farazni aniqlashdagi m a’lum otlarning analizi, 
natijaning tahlili;
- shuningdek, sinaluvchilarning holati, faoliyati haqida har bir 
faktlar e ’tiborga olinadi.
N atijalar tahlili va tadqiqot farazi b o 'y ich a xulosa.
Eksperim ental hisobot - eksperim ent o ‘tkazishning 
uchinchi 
shartidir.
H ar qanday eksperim entda eksperim ental hisobot aham iyatli 
hisoblanadi. Bu jaray o n eksperim entatorga barcha m a’lum otlarni 
y ig ‘ib, eksperim entni to ‘laligicha tavsiflashga yordam beradi. Oddiy 
eksperim ent uchun keng talqinni jo riy etgan xulosalam i berish ju d a 
m uhim dir. H isobot yozilm aguncha eksperim ent to 'lalig ich a tuga- 
tilgan deb hisoblanilm aydi. Kundalik hayotim izda k o 'p in ch a ajoyib 
eksperim ental natijalarga erisham iz. M asalan, biror bir m uam m o 
b o 'y ic h a sizda savol paydo b o ‘ldi. O 'sh a savolga jav o b topish uchun 
siz, albatta, dalillarni y ig ‘ishga tushasiz. A gar m azkur faktlar 
faqatgina xotirangizda b o ‘lsa va verbal tarzda ifodalanm agan b o ‘lsa, 
unda u siz ishlab chiqqan yoki izlab topgan dalillaringizni hech kim 
foydalana olm aydi ham da 
0
‘zingiz ham shu faktlarni o zm i-ko‘pmi 
xotirangizdan, esdan chiqarib yuborishingiz m um kin. A ynan m ana 
shu eksperim ental m a’lum otlar hisobot tarzida ifodalanganda, bu 
topilm alar hujjat sifatida as qotadi.
Talqin etish uchun m os uslubni tanlay olish zarur:
1. A s o s iy s i- eksperim ental hisobotni aniq yozish lozim.
2. H isobot standart qism larga bo ’linadi.
H isobotning bunday tarzda yoritilishi m uallifga m ateriallar tay- 
yorlashga yordam beradi. H isobotning standart tuzilishi yordam ida 
0
‘quvchida m aqoladan kerakli m a’lum otlarni oson va k o ‘p vaqt 
ketkizm ay ajratib olish im koniyati paydo bo‘lishi m um kin. Q uyidagi 
tavsifdan eksperim entni tavsiflash uchun ishlab chiqilgan m azkur 
struktura m ahsuldor hisoblanadi. A gar ushbu strukturaga m os ra- 
vishda yondoshilsa, tadqiqotchi bu eksperim entni m ustaqil takrorlay 
olishi m um kin.
Q uyidagi eksperim ental hisobotning tarkibiy qism larini va funk- 
siyalarini keltirib o'tam iz:
80

---