O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

kontekst 
deb ata-
ladi. So'zlarning ma'nosi kontekst yordamida oydinlashadi. Tildagi barcha 
birliklar (fonema, morfema, so'z, so'z birikmasi, gap) umumlashtiruvchilik xa-
rakteriga ega. So'zning mavhum tabiati uning bir qancha narsa, hodisa va bel-
gilarga tegishli ekanligi bilan izohlanadi.
Biroq so'z ma'lum nutq situatsiyasida yoki kontekstda o'zining aniq 
shaklida namoyon bo'ladi. Har bir so'zning ma'nosi uning material – tovush ji-

---

- 74 - 
hatdan shakllanib, ma'lum ma'noni ifodalashga qaratilgan odam ongidagi hara-
kat rivojlanishining natijasidir. 
So'z ifoda va mazmun jihatlariga ega bo'lib, uning alohida ma'nolari nutq 
situatsiyasida yoki kontekstda aniqroq ochiladi. Bu munosabatni quyidagi 
uchburchak shaklida ko'rsatish mumkin: 
Tilshunoslik nuqtai nazaridan so'z aytilish va ma'noning birligidan iborat. 
Biroq so'zning narsa va tushunchalar bilan bog'lanishi hisobga olinsa, u 
borliqdagi biror narsaning odam ongidagi in'ikosi bo'lib, bu in'ikos tafakkur 
yordamida til orqali amalga oshiriladi. Shu sababli so'z biror tushuncha, narsa, 
hodisa yoki belgini ifodalay oladi. Lekin so'z tushuncha va narsaning aynan 
o'ziga hech vaqt to'g'ri kelmaydi. So'z biror narsaning nomini atash orqali shu 
tildagi barcha narsalarga tegishlidir. Masalan, paxta so'zi uning barcha tur va 
navlariga tegishlidir, ya'ni umumlashtirish xarakteriga ega
. 
Biroq bu so'z boshqa 
so'zlar bilan birikib yoki ma'lum affiks qo'shilishi bilan aniq ma'noni ifodalay 
oladi. Bu o'rinda so'zlarning aniq ma'noga ega bo'lishida grammatika katta 
ahamiyatga ega.
Demak, so'zning leksik ma'nosi bilan grammatik ma'nosini farqlamoq za-
rur. Ayrim olingan so'zga tegishli bo'lib, boshqa so'zlardan farqlay oluvchi 
ma'no shu so'zning leksik ma'nosi deb yuritiladi.
so‘z 
Nutq situatsiyasi 
(kontekst)
Ifoda jihati
Mazmun jihati 
(tushuncha, narsa va
ma'no aloqalari)

---

- 75 - 
So'zning leksik ma'nosi birinchi navbatda o'sha so'z o'zagining ma'nosi bi-
lan bog'liq bo'ladi va har qanday affiks qo'shilganda ham saqlanib qoladi. Masa-
lan, yaxshi, yaxshilik, yaxshilikcha kabi so'z formalarining barchasi "yaxshi" 
ma'nosini ifoda etgan. Bu o'rinda yaxshi so'zining leksik ma'nosi uni boshqa 
so'zlardan (masalan, yomon so'zidan) farqlashga xizmat qiladi. 
Nutqda har qanday mustaqil so'z shakli leksik ma'nodan tashqari, gram-
matik ma'noga ega bo'ladi. Masalan, ishimizdan, keltirdi so'zlaridagi ish va kel 
so'zlari o'z leksik ma'nosidan tashqari narsa va harakat ma'nolarini ifoda qiladi. 
Bu ularning grammatik ma'nosidir. Bu so'zlardagi 
-imiz
,
 -dan
,
 -tir
,
 -di
affikslari 
turli grammatik ma'nolarni ifodalaydi. Grammatik ma'no so'zning leksik 
ma'nosiga orttirilgan qo'shimcha ma'nodir. So'zning grammatik ma'nolari gram-
matikada o'rganiladi. 
So'zlar o'zlarining leksik va grammatik ma'nolari bilan farq qiladi. Atoqli 
va turdosh otlar nutqda qo'llanishiga ko'ra farqlanadi. Turdosh otlar narsa va 
hodisani atashdan tashqari, ularni biror guruh yoki turga kirishini ham ifoda-
laydi. Atoqli otlar eca ma'lum shaxs, shahar, qishloq va boshqa narsalarni shu 
turdagilari ichidan ajratib ko'rsatish, ularni alohida o'ziga xos xususiyatini ifoda-
lash uchun xizmat qiladi. Shu sababli, odatda, ikki bir xil ismli shaxsni 
aralashtirib yubormaslik uchun katta Mahmud va kichik Mahmud iboralari ham 
qo'llaniladi. Bu jihatdan til faqatgina tushunchalarni umumlashtiruvchi vosita 
bo'lmay, ularni farqlash vositasi sifatida insonning amaliy faoliyatida juda katta 
ahamiyatga ega. 
Barcha so'zlar o'z aytilishi, ya'ni tovushlar birikmasi yoki bir tovushdan 
iborat bo'lgan material tomoniga ega. So'zning material tomoni u ifoda etgan 
narsaning belgisi deb ataladi. Til esa shunday belgilarning alohida sistemasi deb 
qaraladi.
Tildagi belgilar hayotdagi boshqa belgilardan, jumladan, ko'cha qatnoviga 
oid belgilar va signallardan tubdan farq qiladi. Chunki bu belgilar shartli qabul 
qilingan bo'lib, tez o'zgarishi mumkin.

---

- 76 - 
So'zning aytilishi esa shartli emas, u odamlarning xohishi bilan paydo 
bo'lmagan. So'zning talaffuzidagi o'zgarishlar tilning tarixiy rivojlanish qonuni-
yatlari va odamlar nutqida ishlatilish xususiyatlari asosida ro'y beradi. 
So'z ma'nosining narsaga aloqasi denotativ aloqa, so'z atayotgan narsa