O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi guliston davlat universiteti “tarix” kafedrasi

3.
 
Qullar. 
Qulchilik Rimda eng qadimgi davrlardan mavjud edi. Klassik qulchilik nima u? 
Moddiy ne‘matlar ishlab chiqa- rishda dehqonchilik-hunarmandchilikda asosiy ishchi ku- chi 
qullar bo‗lgan iqtisodiyot klassik qulchilikning ko‗rinishi, mazmun-mohiyati bo‗ladi. Lekin 
qulchilik o‗z klassik shakliga Puni urushlari davrida ega bo‗ldi. Har qanday Rim istilochilik 
urushlari minglab kishilarni asirlikka olish va qullikka sotish bilan birga olib borildi. Ko‗pgina 
urushlar Rimga 100 minglab asirlarni olib kelishga sabab bo‗ldi. Karfagen yurishlaridan 
sarkarda, konsul Regen Rimga 20 ming asirni qul qilib jo‗nat- di. Mil.avv. 209-yilda Tarent 
ishg‗oli vaqtida 30 ming aholi qul qilindi. Agrigent qamali vaqtida 25 ming kishi asir olindi. Mil. 
avv. 167-yilda Epir shahri qamal qilinganda, uning asir olingan 150 ming aholisi qul qilib sotib 
yuborildi. Rimliklar Sardiniyani bosib olib, uning tirik qolgan barcha aholisini qul qilib sotdilar. 
Qullarning narxi tushib ketdi. «sard kabi arzon» iborasi shun- dan kelib chiqdi. 
Mil.avv. III asrda Rim iqtisodiyotida qullar asosiy ishlab chiqa- ruvchilarga aylanib, moddiy 
ne‘matlarni yaratuvchi asosiy ishchi kuchi boldi. Bu ilmiy adabiyotda klassik qulchilik deb 
nomlan- di. Qul mehnatiga asoslangan Rim zodagonlarining yirik pomeste 
-
latifundiyalari paydo bolishi bilan Italiyada qulchilik klassik shaklga kira boshladi. Yirik 
latufindiyalarning g‗alla va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaradigan xojalikka aylanishi bilan 
ming- lab kichik yer egalari ular bilan raqobat qila olmay, xonavayron boldilar. Qullarning 
mehnati juda arzon, o‗zlari esa qadrsiz edilar. 
Quldorlik xojaligi bozor uchun mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashib, tobora ko‗proq 
mahsulot ishlab chiqarish uchun qul mehnatidan keng foydalandi. Qullarning ijtimoiy va huquqiy 
ahvoli yomonlashdi. Qul buyum va hayvonga tenglashtiril- di. Xojayin qulning ustidan mutlaq 
hukmron bo‗lib, u qulni o‗ldirishi, yirtqich baliqlar va yovvoyi hayvonlarga yem qilishi mumkin 
edi. Rimning har bir katta shahrida qul bozori mavjud bo‗lib, bu yerda har qanday fuqaro qulni 
sotishi yoki sotib olishi mumkin edi. O‗rtayer dengizidagi eng katta qul bozorlari Delos (Egey 
dengizi) orolida, Akvileya shaharlarida (Shimoliy-sharqiy Italiya), Tanais (Don daryosi yuqori 
oqimi)da muntazam mavjud edi. Delos qul bozorida bir kunda 10 minggacha qul sotilar edi. 
Bozorga kiritilgan qullar miqdoriga qarab uning narxi o‗zgarib turar edi. Jang natijasida olingan 
asirlar qo‗shindagi kvestor ix- tiyoriga berilgan. Kvestor ularni kim oshdi savdosida sotar edi. 
Kim oshdi savdosida qul savdogarlari ularni sotib olib, keyin bozorga chiqarar edilar.
Rim fuqarolarini qarzi uchun qul qilish mil.avv. 326-yilda qa- bul qilingan senat qonuni bilan 
bekor qilingan edi. Biroq Itali- ya va provinsiyalarning Rim fuqaroligi bo‗lmagan aholisi uchun 
qarzi evaziga qul qilish o‗z kuchini saqlab qoldi. Provinsiyalar- da rimlik soliqchilar aholiga katta 
foizda qarz berib, ularni qul qildilar. Qullar safini to‗ldirishning yana bir manbasi ularni tabiiy 
ko‗payishi edi. Cho‗ri qullarning bolalarini ko‗payti- rish va tarbiyalash ba‘zi quldorlar 
tomonidan rag‗batlantirilar edi. Go‗dakligidan qullikda tarbiyalangan qullarning bolalari kasb-
hunarga o‗rgatilgan. Qullar safini to‗ldirishning yana bir 
manbasi dengiz qaroqchilarining dengizlarda qirg‗oqqa yaqin shahar-qishloqlarni talab, o‗z 
qurbonlarini qullikka sotishi edi. Ba‘zi yillarda qaroqchi piratlar bir necha yuz ming qullarni bo- 
zorga yetkazib berar edilar. Ma‘lumotli qullar yoki malakali qullar (o‗qituvchi, aktyor, oshpaz, 
raqqosalar)ning bahosi juda baland turar edi. Italiya qishloq xojaligi mamlakati bo‗lib qolaver- di. 
Qullar asosan qishloq xo‗jaligida ishlatildi. Ulardan qishloq xo‗jaligidan tashqari tog‗-kon, 
metallurgiya va qurilishda foyda- lanila boshlandi. 
Faqat qullarga va qaroqchilarga xochga tortib o‗lim jazosi berilgan. Boshqa obro‗li 
jinoyatchilarning boshi kesilgan. Ozod kishilarni qiynoqqa solib, so‗roq qilish taqiqlangan. 
Qullarni qiynoq ostida so‗roq qilishga ruxsat etilgan. Qul uchun eng og‗ir jazo tosh konlariga, 
gladiatorlar maktabiga sotib yuborish edi. Rimning deyarli barcha fuqarolari qullarga ega edilar. 
O‗rta darajadagi fuqaroning shahardagi uylarida 5-10 ta qul, shahar tashqarisidagi qo‗rg‗onida 

---

96 
15-20 ta qul ishlab turgan. Qullarni erkinlikka chiqarish faqat imperiya davrida keng tus oldi.Qul 
qarib qolgach, uni boqmaslik uchun ko‗chaga haydab yuborilgan.