Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

Qarz chiqarilgan paytda belgilangan (о‘rnatilgan) qarzni qaytarish 
muddatlariga qat’iy rioya qilish bо‘yicha qarzdorning majburiyatlariga muvofiq
: 

muddatidan oldin qaytarish huquqiga ega bо‘lgan majburiyatlar; 

muddatidan oldin qaytarish huquqiga ega bо‘lmagan majburiyatlar. 
Moliyaviy bozorda keskin о‘zgarishlar sodir bо‘lgan paytda qarziy majburiyatlarni 
muddatidan oldin qaytarish (uzish) masalasi alohida dolzarblik kasb etadi. Masalan, qarz oluvchi 
yillik qat’iy daromadli 12%li obligasiyalar chiqargan va bir yildan sо‘ng foiz stavkasi pasayib, 
6%ga tyeng bо‘lgan bо‘lsin. Bunday vaziyatda qarzdor (qarz oluvchi) keskin Yuqotishlarga, 
investor esa aksincha, katta Yutuqlarga ega bо‘ladi. Agar obligasiyalar muddatidan oldin 
qaytarish huquqiga ega bо‘lgan holda chiqarilgan bо‘lsa, yangi qarzni chiqarish va ularni 
joylashtirish hamda eski qarzni qaytarib (uzib) investor о‘z Yuqotmalarini kamaytirishi mumkin. 
Qarzlarni qaytarishning (uzishning) ikki usuli bо‘lishi mumkin: 

bir vaqtning о‘zida; 

qismlarga bо‘lib (qisman-qisman). 
Agar qarzlar qismlarga bо‘linib qaytarilayotgan bо‘lsa, qaytarish muddatlari bо‘yicha 
qarz summalarining taqsimlanishga kо‘ra quyidagi uch variant bо‘lishi mumkin: 
1) aniqlangan davr, masalan, 4 yil ichida tyeng qismlarga bо‘lib qaytarish. Bu holda, 
masalan, qarzning summasi 10 mln. sо‘m bо‘lgan bо‘lsa, har yili 2,5 mln. sо‘mdan qaytariladi; 
2) oshib boriladigan salmoqlarda (hissalarda, qismlarda). Masalan, birinchi yil 1 mln. 
sо‘m, ikkinchi yilda – 2 mln. sо‘m, uchinchi yilda – 3 mln. sо‘m va tо‘rtinchi yilda – 4 mln. 
sо‘m. Qarzdorning daromadlari yildan-yilga о‘sib (oshib) borayotgan paytda bu tizim juda qulay 
hisoblanadi. Masalan, boshqa sharoitlar tyeng bо‘lgan taqdirda, ishbilarmonlik faolligining 
oshishi natijasida soliq tuShumlari о‘sishi kо‘zda tutiladi yoki qurilishiga qarziy mablag’lar jalb 
qilingan ob’yekt, syekin-astalik bilan о‘z quvvatiga ega bо‘la borib, yidan-yilga kattaroq 
summadagi foydani kyeltira boshlaydi; 
3) pasayib boradigan salmoqlarda (hissalarda, qismlarda). Masalan, birinchi yilda – 4 
mln. sо‘m, ikkinchi yilda – 3 mln. sо‘m, uchinchi yilda – 2 mln. sо‘m va h.k. Bunday tizim 
qarzdor daromadlarining pasayishi yoki xarajatlarining ortishi kutilayotgan paytda afzalliklarga 
ega va ustuvor ahamiyat kasb etadi.