Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

bahoning tarkibi
, birlikning qismi yoki foizlarda ifodalangan baho 
tarkibidagi har bir yelementning salmog’i yesa 
bahoning tarkibiy tuzilmasi
dyeb ataladi. 
Baholarning namunaviy tarkibiy tuzilmasi quyida kyelti-rilgan: 
UB
к
 = T + F
к

---

Bu yerda: 
UB
к
– XYUSning ulgurji bahosi; 
T 
– mahsulot tannarxi; 
F
к
– XYUSning foydasi. 
UB
т
= 
UB
к
+ C +UT
у
 
 
 
Bu yerda: 
UB
т
 – 
tarmoq ulgurji bahosi; 
UB
к
 
– XYUSning ulgurji bahosi; 
S
– soliqlar (qо‘shilgan qiymat solig’i, aksizlar, 
sotuv solig’i va boshqalar); 
UT
у
 – 
ulgurji-ta’minot ustamalari
(ta’minot va 
transport xarajatlari, ta’minot XYUS-
sining foydasi). 
CHB 
=
UB
т
+ S
у
 
 
 
Bu yerda:
 CHB –
chakana baho; 
UB
т
 – 
tarmoq ulgurji bahosi; 
S
у
– 
savdo ustamasi (muomala xarajatlari, savdo 
XYUS ning foydasi). 
Bahoning minimal chyegarasini ishlab chiqarish chiqimlari aniqlab beradi. Ularning 
puldagi ifodasini 
mahsulot tannarxi
dyeb atash qabul qilingan. 
Foyda
bahoning majburiy 
yelementi hisoblanadi. XYUS foyda hisobidan dividyendlarni tо‘laydi, ish-lab chiqarishni 
kengaytiradi va modernizasiya qiladi, kadrlarni tayyorlashni amalga oshiradi, ijtimoiy sohaga 
mablag’larni ajratadi. Foyda bahoning muhim yelementi hisoblanib, XYUSning Moliyaviy-
iqtisodiy ahvoli uning hajmiga bevosita bog’liq. 
Tovarlar vositachilar (ta’minot-ta’minlash, savdo-sotib olish XYUS lari va tashkilotlari 
hamda boshqa vositachilik firmalari) orqali realizasiya qilinganda bahoda vositachining 
ustamasi
о‘z aksini topadiki, u vositachilik qilganligi uchun komission yig’imlarni, 
vositachining transport va boshqa xarajatlarini, uning qо‘shilgan qiymat solig’i va foydasini 
о‘zida aks yettiradi. 
Savdo ustamasi
savdo tashkilotlarining mahsulotni ryea-lizasiya qilish bilan bog’liq 
bо‘lgan xarajatlarini (muomala xara-jatlarini) va ularning foydasini qamrab oladi. Hozirgi paytda 
savdo ustamalari markazlashtirilgan tarzda tasdiqlanmaydi, ijtimoiy ahamiyatga yega bо‘lgan 
alohida tovarlar bо‘yicha ularning Yuqori chyegarasi mintaqaning mahalliy ma’muriyati 
tomonidan belgilanadi. 
Baho Yuqorida sanab о‘tilgan barcha yelementlarni о‘zida mu-jassam yetmasligi ham 
mumkin. Masalan, qishloq xо‘jaligi mahsu-lotlarini sotib olish bahosida qо‘shilgan qiymat 
solig’i mavjud yemas. Shuningdyek, barcha tovarlar ham aksizosti tovarlari bо‘la-vyermaydi, 
ayrim tovarlar yesa vositachilarsiz tо‘g’ridan-tо‘g’ri istye’molchilarga sotiladi. 
Xilma-xil bо‘lishiga qaramasdan, bozor baholari erkin iqtisodiyotda talab va taklifga 
muvofiq ravishda о‘rnatiladi. Hu-kumatning baholarni shakllantirish tizimiga aralaShuvi 
(bunday deyilganda, odatda, tovarlarga baholarni shakllantirish jarayoni va baholar tizimi 
tuShuniladi), jahon amaliyotining kо‘rsati-shicha, kо‘pchilik hollarda, iqtisodiy vaziyatni 
murakkablashtiradi. Buning sababi Shundaki, davlat organlari, odatda, о‘zlarining biznyesga 
ishtirok yetishlari natijasida qо‘shimcha xarajatlarni vujudga kyeltiradi. 

---

Baholarni aniqlashning turli-tuman konsepsiyalari mavjud. Ularning asosiylari 
quyidagilardan iborat: 

sof qiymat asosida baholarni aniqlash (muallifi G.S. Strumilin); 

baholarni о‘rtalashtirilgan qiymat asosida aniqlash (D.D. Kondratov); 

takror ishlab chiqarish baholari (V.S. Nyemchinov); 

ob’yektiv asoslangan tarzda baholash (L.S. Kantorovich); 

oxirgi xarajatlarning baholari (S.S. SHatalin). 

va boshqalar. 
Bahoni hisoblashning